Pas dy librave, Arti si mundësi dhe Kërkime metafizike e artit, Edison Çeraj pedagog në Akademinë e Arteve, në artet pamore, sjell botimin eseistik “Nyja e harresës, ose një hartë për kujtesën”, duke zgjeruar një mundësi interpretimi mes arteve pamore e shkrimit letrar, si persiatje, meditim, filozofi. Nga autorët e rrallë që kërkimet mbledhin referenca esenciale e përvoja praktike, mbi transformimin e njeriut, si gjendje reflektuese në arte, mbi një subjekt të përbashkët: harresën dhe përballjen në “magjinë e teknologjisë”
-Teknologjia, magjepsja ose amnezia sui generis
Intervistoi: Violeta Murati
Nyja e harresës, ose një hartë për kujtesën, një libër eseistik që nuk po bën zhurmë, por mëton të krijojë një lidhje mes persiatjes, meditimit, filozofisë dhe një lloj qëndrimi intelektual mbi raportet pothuaj metafizike të njeriut me kulturën – pse kjo ide dhe ç’mbartin ato në këtë libër?
Në fakt ky është libri im i tretë, pas Arti si mundësi dhe Kërkime në metafizikën e artit, ku asnjërit syresh nuk i kam bërë promovim, pikërisht nga droja për zhurmën. Jam mjaftuar dhe mjaftohem me idenë se nëse libri ka diçka për të përcjellë, do e gjejë vetë lexuesin; në të kundërt, promovoje dhe shpërndaje sa të duash, nëse nuk ka diçka të qenësishme, do harrohet shumë shpejt, si mallrat e ndryshëm të konsumit që i zënë vendin njëri-tjetrit.
Është e vërtetë se Nyja e harresës anon më shumë nga eseistika/sprova sesa nga studimi shkencor, gjë që nuk e kam pretenduar ndonjëherë, sepse më frikëson materia pa jetë. Libri përbëhet nga një numër tekstesh të cilët i kam nisur si ese, studime apo thjesht përsiatje, që pak a shumë rrokin një subjekt të përbashkët: harresën, duke marrë shkas nga kuptimi që i ka dhënë Heidegger-i këtij nocioni, dhe më pas përpiqem ta çoj më tej me mënyrën time. E thënë përmbledhtazi, është fjala për harresën e atyre çështjeve dhe përvojave që ruajnë njerëzoren brenda nesh (përvoja e mirëfilltë morale, artistike apo religjioze), dhe nga ana tjetër dhënien pas çdo gjëje që pasuron CV-në tonë.
Je pedagog në Universitetin e Arteve, në terrenin e arteve pamore, artist dhe kurator. Ç’është kjo praktikë, përvojë që të lidh edhe me fjalën?
Besoj se ndryshon thjesht manifestimi – thelbi mbetet i njëjtë: gjendja përbrenda që të shtyn të kumtosh diçka. Kështu që pak rëndësi ka mënyra apo mjeti me të cilin bëhet kumtimi. Këtu më vjen ndërmend një thënie Buzzati-t, ku thotë se “të shkruarit dhe të pikturuarit janë e njëjta gjë për mua”. Dashuria e parë ka qenë arti pamor, ku përket edhe pjesa më e madhe e formimit tim, por edhe të shkruarit e kam lëvruar dhe e lëvroj pothuajse paralelisht.
Siç e thashë, për mua janë dy përvoja të ndryshme me thelb të njëjtë, por, kur përfshihem në botën e fjalës bëhem i huaj për artin pamor, sikundërse edhe anasjelltas.
Merr si pikë referimi, pastruar distancën e imagjinatës, përmes një poezie të Agron Tufës. Në fakt, ka një lidhje pamore, të këtij procesi me fjalën, si një situatë disi arkaike, atipike… Mund të gjejmë disa simbolika mbi të, ç’është kjo në mendimin tënd?
Këtë poezi e hasa diku teksa po kërkoja për diçka tjetër, dhe fillimisht më tërhoqi muzikaliteti, ndërsa më pas pikasa se edhe përmbajtja ka një lidhje (një esencë shënjuese) me boshtin e librit tim, dhe aty për aty e vendosa në hapje të librit. Pavarësisht se mund të kem menduar ta heq ndërkohë që libri bëhej gati për shtyp, i qëndrova besnik përjetimit të parë. Nga ana tjetër, kulmi i sublimimit të fjalës si të tillë, mendoj se ndodh te poezia. Heidegger-i shkruan: “Gjuha është shtëpia e qenies; kurse poetët janë rojtarët e saj.” E dua poezinë edhe për faktin se është kundër alfabetizimit, duke na mëkuar kështu fjalë të rralla, çliruese nga burgu i ligjërimeve standard, me tharm depërtues; duke na kujtuar shenjtëri dhe vlera të harruara, “çelësat e kremteve të qëmotshme”.
Ka një perceptim interesant tek një prej eseve ku traditën e njohjes, atë që është sfidë për njerëzimin e merr përgjigjen tek Zoti. Nëse s’është filozofi, ç’është ky kuptim i epërm që ju trajtoni për njeriun?
Është një kuptim i pashmangshëm, sado dhe ngado që të kërkosh; madje sado e sido që ta poshtërosh, sepse poshtërimi te njeriu është i mundur ngaqë ai është i epërm, ose ngaqë ka harruar të qenurit i epërm. Në fakt, pothuajse kam perifrazuar Borges-in në kontekstin e njohjes, gjë që për shumëkënd mund të ngjajë e çuditshme, pasi “si rregull” duhet t’i isha refuar Platonit, ose Descartes-it, apo Kant-it. Por, nuk duhet harruar se ndodh jo rrallë të gjesh filozofi te një poet apo shkrimtar, siç ndodh po ashtu të gjesh poezi te një filozof. Te Borges-i kam gjetur jo pak filozofi.
“Ja pra që njeriu nuk është fëmijë/pjellë e natyrës, sepse po të ishte, nuk do përjetonte
kurrfarë ankthi, e si rrjedhojë nuk do shtronte asnjë pikëpyetje, dhe konflikti me veten do
ishte thjesht një pamundësi.” Pse ngacmojnë aq shumë e shpesh këto çështje të origjinës së njeriut, pse ti guxon?
Ngaqë, nëse arti nuk është kujtesë, atëherë çfarë është? Ngaqë edhe po të duam, këto tema nuk shmangen dot. Janë pikërisht këto tema që bëjnë dallimin e madh mes atyre që duan të kujtojnë dhe të tjerëve që duan të harrojnë, apo që nuk duan t’ia dinë, ku bëjnë pjesë edhe ata të cilët kumtojnë idenë se njeriu nuk duhet të ketë një bindje të caktuar, pasi ajo e pengon, nuk e lejon të jetë i hapur me realitetin tej bindjes e kështu me radhë. Pra, ata që thonë se nuk duhet të kemi bindje, e bëjnë këtë duke qenë të bindur se nuk duhet të kemi bindje.
Pastaj çështja e origjinës është kryeçështja, nga e cila varet absolutisht çdo gjë. Siç e thotë Izetbegoviq-i, në botën moderne, e cila nis që me Rilindjen për disa, kemi vetëm dy shpjegime/qëndrime për origjinën e njeriut: Michelangelo-n dhe Darëin-in. Nga njëra anë vizioni i Michelangelo-s për krijimin, nga ana tjetër shpjegimi “shkencor” i Darëin-it për evoluimin.
“Njeriu mundet të mendojë në masën që ai e ka mundësinë për këtë gjë. Vetëm se kjo mundësi nuk na garanton akoma që ne jemi të aftë të mendojmë.” Heidegger merret me të menduarit, pse ky shqetësim tek ti, për një lexues shqiptar?
Për disa arsye, ku më kryesorja është se është në natyrën e njeriut si të tillë që të mendojë, që do të thotë se, në të kundërt, cenohet natyra njerëzore si e tillë. Kjo është themelore. “Aftësia” për të menduar, në fakt, lind bashkë me njeriun, por përgjatë ekzistencës, nga zbehja apo mungesa e vetëdijes në këtë drejtim, pra nga harresa, njeriu mund ta privojë veten nga kjo “aftësi”, që në thelb është një dhunti e posaçme për të, dhe për aq sa është një dhunti e posaçme, refuzimi i saj e redukton qenien njerëzore në nivel gjallese; por, i gjithë rrugëtimi i njeriut konfirmon se ai, me mënyra të ndryshme, qoftë edhe absurde, është orvatur ta tejkalojë nivelin e gjallesës, edhe atëherë kur ka pohuar se njeriu është një kafshë që nuk pranon të jetë i tillë. Mendoj se ky është një interpretim i mundshëm i devizës karteziane “mendoj, pra ekzistoj”. Në kontekstin shqiptar kjo bëhet edhe më e rëndësishme po të kemi parasysh se një prej shprehjeve që përdorim më shumë është: “Mos e vrit mendjen!”
Qenia dhe imagjinata. Borges-i tregon se edhe Kafka kishte një përfytyrim për kafshë imagjinare…
Për një lexues të Kafka-s ky është një fenomen i njohur. Le të kujtojmë këtu novelën Metamorfoza, ku personazhi kryesor, Gregor Zamza, shndërrohet në kandërr. Nëse teoria e evolucionit dhe të gjitha sistemet qeverisëse vazhdojnë të na thonë se ishte dhe është puna ajo që e bëri kafshën njeri, letërsia dhe kultura në tërësi na kumton të kundërtën: puna si formë torture po e shndërron njeriun në “kafshë”, në kuptimin që po e tëhuajëson, po e bën të huaj për veveten.
Religjioni na tërheq vëmendjen rreth shpirtit, ndërsa arti rreth personazhit. Si dy mënyra për të shprehur një ide, jemi te pjesa “Personazhi dhe personaliteti”, pse ky kapërcim nga njeriu tek arti?
Kultura i kërkon njeriut qëllimin, kurse qytetërimi funksionin. Siç e thashë diku më sipër, arti është kujtesë, mbase kujtesë për çfarë kemi humbur apo për atë që rrezikojmë të humbasim në kushtet e një vetëdije që vjen duke u zbehur; në kushtet e një zhvillimi teknologjik që me sa duket na ka gjetur të papërgatitur. Është një martesë e pamundur ajo e njeriut me teknologjinë, thotë një studiues. Ka një kult masiv të progresit ndërkohë që nuk kemi një përkufizim të tij dhe as nuk e dimë se ku do na çojë devotshmëria ndaj këtij kulti.
Në këtë hulli mund të shtojmë edhe atë që thoshte Picasso-ja, se “çdo njeri lind artist, por vetëm disa mbesin të tillë”, në kuptimin që çdo njeri lind edhe me një sistem tjetër imunitar krahas atij që njohim, që shërben për ta mbrojtur nga shndërrimi për të cilin folëm. Por, disa zgjedhin të kujdesen vetëm për sistemin imunitar për të cilin na flet mjekësia.
Qyteti, ne dhe tempujt, por ama edhe tempujt e kulturës. Cili është vështrimi yt në raport me shoqërinë tonë?
Bergson-i na kujton se përgjatë historisë ka patur shoqëri pa teatër, ose pa galeri, ose pa pallate mbretërore apo kulture, pa spitale apo gjykata, por nuk është hasur asnjë shoqëri pa tempull. Duke përjashtur disa raste të kohëve moderne, çdo qytet, qoftë ata që kanë bërë histori qoftë ata që kanë qenë pjesë e saj janë themeluar nga një tempull.
Përvoja jonë në këtë drejtim, në të shkuarën tonë të afërt mori një kthesë fatale pas vitit 1967, ku tempujt u nxorën jashtë funksionit dhe u ndërtuan tempuj të tjerë për mbrujtjen e të ashtuquajturit “njeriu i ri”. Afërmendsh që, pavarësisht se de jure ai sistem ra, pasojat e tij vazhdojnë në trajta nga më të ndryshmet, ku një prej tyre është se raporti i shumë njerëzve me tempullin është më shumë në rrafsh pozicionimi dhe profesioni sesa në rrafshin e një përjetimi të qenësishëm ontologjik. Nëse nuk prevalon kjo e fundit, atëherë i hapet rruga një skematizmi të padurueshëm. Pak a shumë, mendoj se kjo ka të bëjë edhe me tempujt e kulturës. Më shumë sesa për mbështetje materiale, kultura ka nevojë për ata që nuk bëjnë dot pa të dhe për ata që ia dinë rëndësinë në konktestin e kujtesës së botës.
A jemi ne gati le të themi, siç shkruani diku, se “teknologjia është një lloj magjie”, pavarisht se ju i referoheni në vepre se si ajo i tjetërson veprimet tona?
Mendoj se çdo gjë që pengon të menduarit dhe kujtesën (jo thjesht memorien apo mbamendjen) mund të përcaktohet edhe si magjepsje, por jo ajo lloj magjepseje që na shkakton, fjala vjen, një vepër arti. Ka një pafundësi rastesh ku teknologjia ka shkaktuar e po shkakton një lloj amnezie sui generis. Për këtë e kanë dhënë alarmin pothuajse të gjithë mendimtarët e shekullit të kaluar dhe të këtij shekulli. Pak a shumë këtë nënkuptoj kur them se teknologjia është një lloj magjie.
Keni një ese për totalitarizmin, a mendoni se jemi të sqaruar ne si shoqëri mbi këtë fenomen që kaluam? Pse u ndalët në këtë moment?
Në atë ese, e thënë përmbledhtazi, përpiqem të argumentoj se në të shkuarën kishim të bënim me totalitarizma lokalë, kurse sot kemi të bëjmë me një totalitarizëm global. Sa herë që dikush apo një grup njerëzish kanë përkufizuar njeriun, shoqërinë apo jetën, dhe sa herë u është dhënë mundësia që të marrin pushtet, pasoja ka qenë gjithnjë tragjike. Ne jemi pjesë e jetës – atëherë si mund ta përkufizojë pjesa tërësinë?! Si mundet që dikush apo një grup njerëzish të na diktojë se si duhet të mendojmë dhe jetojmë?! Kjo është dhuna më e rëndë që mund të ushtrojnë njerëzit ndaj njëri-tjetrit. As njeriu dhe as jeta nuk kanë përkufizim. Përkufizimi i vetëm është se nuk kanë përkufizim, ose e thënë ndryshe: liria. Por, totalitarizmi bën pikërisht të kundërtën, sidomos ky i sotmi. A nuk po mbizotëron çdo ditë e më shumë fenomeni “prodho dhe konsumo”? A nuk po na kërkohet gjithnjë e më shumë përmbushja e një funksioni. A nuk jemi të gjithë vetëm konsumatorë për të ashtuquajturin “treg global”? A nuk po dhunohet privatësia jonë në emër të sigurisë? Po Banka Botërore? Po Organizata Botërore e Shëndetësisë? A nuk është e vërtetë se ne vazhdojmë të jemi viktima të mundshme të “trenit të historisë”?
Të gjitha këto shenja shënjojnë një mënyrë të caktuar jetese që po na imponohet, me apo pa qëllim. Ky është totalitarizmi.
Më bën përshtypje fakti që te referencat nuk keni ndonjë autor shqiptar, si për shembull ndonjë të viteve 30-40.
Në fakt kam Çabejn, që është një gurrë më vete. Megjithatë as që e kam menduar paraprakisht se cilat do jenë referencat e mia. Zakonisht nis të shkruaj pa një referencë konkrete mbi tryezë, pastaj gjatë rrugës mund të ndaloj diku. Vlera nuk ka atdhe. Atdhetë kanë nevojë për vlerën.
Ligjërim apo filozofi, cila është praktika sot më e “thjeshtë” për t’u përballur me audiencën, njerëzit, sidomos dhe në kontekstin shqiptar?
Varet nga qëllimi. Ai që synon t’i bëjë njerëzit të mendojnë siç do vetë, pra që synon t’i përshtasë, pa dyshim që do përdorë më shumë se çdo gjë tjetër ligjërimin e drejtpërdrejtë. Ndërsa ai që kërkon t’i nxisë njerëzit të mendojnë (me kokën e tyre), të zhvillojnë mendimin kritik, zakonisht lëvron eseistikën apo filozofinë. Natyrisht ka raste kur rolet ndërrohen, por këto janë vetëm përjashtime, që gjithsesi përbëjnë një lloj vlere që na mungon.
Nga Çelje
“Ambienti që na rrethon dhe pothuajse të gjitha ato që njihen si fusha të veprimtarisë njerëzore kanë pësuar e vazhdojnë të pësojnë shndërrime të dukshme, aq të dukshme, saqë nuk duken më, pasi janë bërë “të natyrshme”. Kështu, këto janë pasoja, kurse shkaku mbetet njeriu, qenia më me pushtet në këtë botë. Domethënë, njeriu po jeton e po përjeton një shndërrim, të cilin e ka përcjellë edhe së jashtmi në botë. Ky shndërrim e ka bërë të harrojë se kush ishte më përpara. Mbase e ka bërë të zotërojë botën, por jo jetën. Gati të gjithë mendimtarët dhe intelektualët në zë e kanë kritikuar ose janë shprehur skeptikë për këtë shndërrim, me përjashtim të një numri krejt të vogël, që janë të lidhur me interesa konkrete në ecurinë e këtij shndërrimi. Që ky shndërrim e ka vënë në vështirësi të madhe njerëzoren te njeriu, kjo sa vjen e bëhet edhe më e prekshme, por, tashmë, çështja është se çfarë të bëjmë me këtë shndërrim?”