Fjalë e mbajtur në kuadër të “Ditëve Letrare të Razmës”, ku u nda edhe çmimi “Kadare” nga Instituti “Pashko” u mbajt Konferenca Kombëtare Shkencore “Kujtesa dhe letërsia
Nga Bashkim Shehu*
Tema e këtij tubimi të bën të mendosh se lidhja ndërmjet letërsisë dhe kujtesës konsiderohet e qartë dhe e vetëkuptueshme. Apo mos është e kundërta? Me të vërtetë, caktimi i kësaj teme për t’u diskutuar kërkon apo synon problematizimin e lidhjes ndërmjet letërsisë dhe kujtesës.
Para së gjithash, më lejoni të them një të vërtetë shumë të thjeshtë: kujtesa është e rëndësishme për letërsinë. Ose më mirë për shkrimtarin. Kjo u ngjan sentencave të një personazhi çehovian, që e mbylli jetën me thënien “kali ha bar”. Sidoqoftë, nuk është dhe aq e thjeshtë prurja në letërsi e atyre kohëve kur mbizotëronte motoja “edhe bar do hamë dhe imperializmit nuk i përkulemi”, ose “… nuk i përkulemi bllokadës imperialisto-revizioniste”, ose “… rrethimit imperialisto-revizionist”. Nuk më kujtohet saktë. Ja, edhe me një fjali që e kam dëgjuar dhe lexuar sa e sa herë, filloi rrengjet e saj kujtesa! Prandaj dhe e vërteta e thjeshtë që sapo formulova kërkon një listë amendamentesh, që do të jenë goxha më të gjata se vetë shpjegimi i kësaj të vërtete, i të vërtetës së thjeshtë që kujtesa është e rëndësishme për letërsinë.
Atëherë, kujtesa është e rëndësishme për letërsinë, ose më mirë për shkrimtarin, ose më mirë për një lloj të caktuar shkrimtari, për atë që lëvron gjininë e romanit, ngaqë ajo, domethënë kujtesa, është burimi i lëndës së parë të romancierit. Jo kujtimet, kujtesa, e cila nuk është shuma e kujtimeve të ngjarjeve të jetuara, po është një botë e mjegullt, gjithsesi fantazmagorike, e depozituar në fundpuset e shpirtit dhe me një atmosferë të atillë që përbën habitatin e natyrshëm të imagjinatës së autorit ose të metabolizmit ndërmjet imagjinatës dhe ngjarjeve të asaj që quajmë botë reale ose realitet objektiv ose fenomenologjik… Po e ndal revanin e kalit që ha bar, se ndoshta e ndërlikova shprehjen e mendimeve të mia më tepër se ç’duhet. Për të kaluar tek amendamenti tjetër i kujtesës dhe letërsisë apo i kujtesës, që është e rëndësishme për letërsinë po thërras në ndihmë Borhesin.
Ose ndoshta është i njëjti dhe me ndihmën e Borhesit bëhet më i qartë.Borhesi ka një tregim, “Kujtesa e Shekspirit”. Aty, personazhit kryesor, në rrugë fantastike sigurisht, i përcillet kujtesa e Shekspirit, e plotë, si ta kishte pasur gjithherë të vetën. Aty thuhet: “Përgjatë një jave lumturie të çuditshme, gati e besova se isha Shekspiri”. Më tej thuhet: “Kuptova se tri aftësitë e shpirtit njerëzor, kujtesa, intelekti dhe vullneti, nuk janë fiksion skolastik. Dhe kujtesa e Shekspirit nuk mund të më shfaqte tjetër gjë përveç rrethanave të Shekspirit”.
Dhe ca më tej thuhet: “Me naivitet, kisha paramenduar (…) një biografi. Nuk vonova të kuptoja se kjo gjini letrare kërkon dhunti shkrimtari, që sigurisht nuk janë të miat. Nuk di të rrëfej. Nuk di të rrëfej as historinë time, që është goxha më e jashtëzakonshme se ajo e Shekspirit. Veç asaj, do ishte një libër i kotë. Rastësia ose fati i dhanë Shekspirit ato gjëra të rëndomta e të tmerrshme që i dimë të gjithë; ai diti t’i shndërronte në fabula, në personazhe ku e ku më të përjetueshëm se njeriu gri që i ëndërroi (…) A mund të reduktohet në përmasat e një biografie dokumentare ose të një romani realist zhurma dhe tërbimi i tragjedisë Makbeth?”
Duke i mbyllur thonjëzat e citimeve, le të themi se letërsia është kujtesë plus imagjinatë. Po vështirësia e këtij ekuacioni nuk qëndron vetëm tek interpretimi i plusit. Dhe kjo na shpie te një tjetër amendament: kam përshtypjen se, kur flitet për kujtesën dhe letërsinë, jo rrallë harrohet që kujtesa individuale e shkrimtarit, ajo me të cilën ai punon dhe kujtesa kolektive, ose historike, nuk janë e njëjta gjë dhe për këtë gjithashtu kam përshtypjen se jo rrallë harrojmë të bëjmë dallimin midis kujtesës së përbashkët për të kaluarën dhe kujtesës për të kaluarën e përbashkët. Për më tepër, nuk dimë kush mund të jetë bartësi i kujtesës për të kaluarën e përbashkët, sikurse nuk është aspak e sigurt sa e përbashkët ka qenë kjo kaluar. Në filozofi, nëse nuk më gabon kujtesa, e tërë kjo quhet “problemi i identitetit të objektit me subjektin”.
Thuhet se e ka zgjidhur Dekarti, po disa nuk e pranojnë zgjidhjen e tij. Thuhet se e ka kapërcyer Hajdegeri dhe përsëri ka disa që nuk e pranojnë kapërcimin e tij. Po asnjëri prej këtyre të dyve nuk e ka fjalën te kujtesa. Ndërkaq, për kujtesën ka folur Platoni, babai ose gjyshi ose babagjyshi i metafizikës. Ai na thotë se çdo dije është rikujtim. Kjo do na vlente vetëm po të pranonim teorinë e tij të metempsikozës, të shtegtimit të shpirtrave, sipas së cilës shpirti, i çliruar nga trupi në saje të vdekjes së trupit, kalon nga njeriu te njeriu ose nga njeriu te kali dhe nga kali te njeriu dhe nga njeriu prapë te kali ose te ndonjë specie e afërt me kalin.
Sidoqoftë, mund të themi se dimë diçka për natyrën e kujtesës individuale, të kujtesës me të cilën punon shkrimtari, ose romancieri: dimë se ajo mund të na gabojë. Po edhe sikur të mos na gabonte, edhe sikur shkrimtari të mund ta riprodhonte saktësisht një ngjarje ashtu siç ka ndodhur, përsëri do të ishte i pafuqishëm t’i bënte të tjerët që ta përjetonin, sepse e ndodhura e dikurshme nuk mund të përjetohet nga të tjerët nëpërmjet përshkrimit të saktë, po vetëm nëpërmjet një fiksioni, pra duke e ndryshuar ngjarjen. Kështu thotë Horhe Sempruni, shkrimtar dikur i ngujuar në kampin e Buhenvaldit. Po Prusti? Te vepra e tij me temë pikërisht kujtesën, vepra e tij “Në kërkim të kohës së humbur”, personazhi rrëfyes në vetën e parë, i cili quhet Marsel, nuk është Marsel Prusti dhe kujtimet e personazhit Marsel nuk janë kujtime të Prustit, janë fantazi të Prustit.
Po le të shohim refleksionet e tij mbi temën e kujtesës dhe të lidhjes së kujtesës me letërsinë. Për shembull: “Është punë e kotë që të përpiqesh ta jetosh sërishmi (të kaluarën); të gjitha përpjekjet e intelektit tonë janë të kota. E kaluara fshihet jashtë zotërimeve dhe shtrirjes së intelektit, në ndonjë objekt material (në ndijimin që do të na jepte ky objekt material) tek i cili as që na shkon mendja”. Gjithashtu na thotë: “Ajo që quajmë realitet është një raport i caktuar ndërmjet ndijimeve dhe kujtimeve që na rrethojnë dikur është i vetmi raport i vërtetë dhe shkrimtari duhet ta kapë sërishmi që t’i bashkojë përfundimisht në fjalinë e tij dy anët e ndryshme. Mund të bëhet një listë e pafundme objektesh që figurojnë në vendin e përshkruar, porse e vërteta fillon vetëm kur shkrimtari merr dy objekte të ndryshme, i lidh me njëri-tjetrin… dhe i mbyll në unazat e domosdoshme të stilit (të artit) të tij, apo madje kur, ashtu si në jetë, përqas cilësitë e ngjashme të dy ndijimeve, nxjerr qartë në pah thelbin e tyre duke i bashkuar në një metaforë, me qëllim që t’i veçojë nga rastësitë (nga gjërat aksidentale) të kohës”. Pra, në vend të riprodhimit të gjërave ashtu siç kanë qenë, të krijojmë një metaforë, na thotë Prusti.
Pra, riprodhimi i saktë i fakteve, edhe sikur shkrimtari t’i ketë jetuar vetë gjithë ngjarjet e mëdha në të gjitha epokat e historisë së njerëzimit dhe në të gjitha koordinatat e mundshme anembanë rruzullit dhe sikur të ketë saktësinë e atij personazhi të Borhesit që mbante mend retë e jugut në të aguar të ditës së tridhjetë prillit të pesë vjetëve më parë, nuk të bën ta jetosh atë që lexon dhe prandaj nuk është letërsi. Së paku jo letërsi absolute, po të huazojmë një term të Roberto Kalasos.Ndërkaq, krahas letërsisë absolute kemi atë që mund të quhet letërsi e aplikuar, në ngjashmëri apo në analogji me konceptin e artit të aplikuar, siç është, për shembull, arkitektura. Veçse letërsia e aplikuar, pavarësisht nëse është fiksion ose jo, kurrsesi nuk arrin të ndërtojë shtëpi ku të jetojë njeriu, siç bën letërsia absolute po të kemi parasysh sa thotë Sempruni, e në këtë kuptim ajo është si arkitektura.
Një shembull i shquar i letërsisë së aplikuar është “Arkipelagu Gulag”, vepra më e njohur e Aleksandër Sollzhenicinit. Por Sollzhenicini duhet të ketë qenë doemos i vetëdijshëm se lexuesit e kësaj vepre nuk do të mund t’i përjetonin kurrsesi nëpërmjet leximit përvojat e tij dhe të bashkëvuajtësve të tij. Vetëm fiksioni mund të japë diçka prej tyre, mendoj unë, po mund ta japë vetëm tërthorazi, të sublimuar artistikisht dhe për aq sa lexuesi arrin të identifikohet me vështrimin e autorit, një vështrim i mbrojtur pikërisht në saje të natyrës ambige të fiksionit, në saje të velit të ëndrrës, apo të velit apollonian, siç do thoshte Niçe. Bashkë me autorin, lexuesi mund të arrijë ta shikojë atë që ka ndodhur si të ishte i pranishëm dhe gjithë duke e ditur se nuk është i pranishëm. Pa fiksion, kur autori e përshkruan të ndodhurën ashtu siç ka ndodhur, ai është i pambrojtur dhe i rrezikuar nga kujtimet e vuajtjeve të dikurshme, ndërsa lexuesi nuk shikon asgjë si të ishte i pranishëm.
Nga ana tjetër, lexuesi informohet, mëson të vërteta faktike. Dhe pikërisht këtë synonte Sollzhenicini kur e shkroi “Arkipelagun Gulag”, duke e ndërprerë krijimtarinë mirëfilli artistike për të kryer një punë më të ngutshme: për t’i shpalosur njerëzimit hartën e saktë dhe të hollësishme të një kontinenti të nëndheshëm. Vlerës së aktit të tij i shtohet edhe ajo e guximit për të thënë atë që nuk lejohej të thuhej. Por, duhet të kujtojmë se të tjerë shkrimtarë, si Primo Levi apo Zhan Ameri, që i kanë përshkruar gjithashtu me hollësi vuajtjet e veta dhe të bashkëvuajtësve dhe në një kohë kur kjo lejohej, u shpërblyen me vetëvrasje.Për t’u kthyer te letërsia absolute, një rast i ndryshëm, ndoshta skajshmërisht i ndryshëm, është ai i Xhejms Xhojsit. Gjatë Luftës së Parë Botërore jetoi në Zvicër dhe nuk donte të dinte jo vetëm për çka ndodhte në vendet e tjera, por ndoshta as edhe për çka ndodhte tetëqind apo edhe treqind hapa larg shtëpisë. Në një dramë të shkruar më se gjysmë shekulli më vonë, kur një personazh tjetër e pyet me qortim Xhojsin çfarë kishte bërë gjatë luftës së përbotshme, ky i përgjigjet: “Kam shkruar Uliksin. Po ti, çfarë ke bërë?”/Mapo.al/
*Titulli është redaksional