Ermir Hoxha, pedagog në Universitetin e Arteve, në një studim për artet pamore mbi fenomenin e Realizmit Socialist në Shqipëri, si u ndërtuan raportet mes shtetit dhe artistit, shoqëruar me imazhe nga fondi i GKA-së, por jo vetëm. Është katalogu i parë që përfshin një spektër të gjerë të veprave realizuar në periudhën 1945-1990, dhe autorëve që përtej censurës, autocensurës kanë qenë më aktivë për 40 vjet. Hoxha ka treguar edhe sfidën e tij akademike, më të madhe; gati edhe një libër për historinë e arteve pamore që daton nga fundi i ‘800 deri në vitin 2000
Intervistoi: Violeta Murati
Tema e realizmit socialist sa është bërë klishe, shumë e rrahur aq dhe e pazbuluar deri në fund, duke përfshirë edhe artet pamore. Pse ky studim i juaj, në këtë moment dhe në një katalog ilustrues?
Ndodhi në këtë moment jo për shkak të ndonjë specifike të ardhur nga jashtë, por erdhi shumë natyrshëm pasi, para dy vjetësh mbarova doktoraturën për realizmin socialist, një studim me 280 faqe, që bazohet pikërisht mbi këtë periudhë të artit, mes viteve 1945-1990. Ndërkohë, Galeria Kombëtare e Arteve, duke pasur pjesën më të rëndësishme të fondit të saj nga realizmi socialist, qysh vjet, pati idenë që ky korpus veprash, shumë të rëndësishme për artin shqiptar meriton të kishte një katalog që të kalonte pritshmëritë e vetvetes, por të shoqërohej me një tekst të gjatë studimor, jo vetëm me imazhe të ndarë në medium, por të kishte një tekst të gjatë studimor mbi fenomenin. Ramë dakord të kishim një tekst analitik nga 30 deri 50 faqe të gjatë, që të shpjegonte fillimisht realizmin socialist shqiptar, atë tipikun me një prerje shumë të shkurtër mbi atë vetë, se çfarë ishte realizmi socialist. Ky projekt u çua deri në fund, duke filluar nga janari, deri në promovimin e tij para pak ditësh. Botimi ishte produkt i një projekti që u drejtua nga Artan Shabani, që e falenderoj për mbështetjen, falenderoj edhe Genti Gjikolën për redaktimin she suportin për gjatë gjithë punës për realizmin e katalogut dhe recensuesit Prof. Gazmend Leka dhe Prof. Ferid Hudhri për recensën dhe mbështetjen në vite të punës sime…
Pse realizmi socialist në një studim, projekt personal dhe jo një grup studiuesish?
Shpesh metodologjia është e ndryshme mes studiuesve, pasi mund të kenë studiuar në shkolla të ndryshme, apo të kenë përqasje të ndryshme ndaj fenomenit. Kam përshtypjen, tek e fundit, përzgjedhja e institucionit për të pasur një autor apo shumë autorë, ishte e diktuar nga një profil personal i përqasjes së fenomenit. Ndoshta menduan se unë isha i mjaftueshëm, pasi dhe doktoratura ka qenë një nga sfidat e mia të mëdha që ka zgjatur shumë vite. Pra, nuk konsiderohesha një person që e njihja shumë pak këtë fenomen, apo ta kisha si alternativë. Nga ana tjetër është edhe fakti se ky nuk është katalogu i parë apo i fundit. Në të ardhmen mund të shoqërohet edhe me një katalog tjetër ku mund të jetë një bashkëpunim mes disa studiuesve, nuk është final si fenomen. Në këtë rast Galeria më zgjodhi mua, në një herë tjetër mund të jetë një grup studiuesish.
Çfarë momenti ka qenë për ju ndarja sipas periudhave, çfarë përfaqësojnë si fenomene në artin shqiptar?
Teksti është i ndarë në tema, ndërsa katalogu është ndarë sipas periudhave. Në pjesën e imazheve, sipas këtyre periudhave dominojnë tema sipas rëndësisë që i dha shteti.
Për shembull në vitin ’60-të tema që dominoi ishte revolucioni kulturor, pati interes shumë të madh nga shteti dhe investime kolosale; në vitet ’69-’73 ishte tema lirike që dominoi; në vitet ’70 u bënë mjaft të rëndësishme tablotë historike etj. Për mua ndarja në periudha të caktuara ka qenë moment reflektimi dhe është një nga pikat më serioze të studimit sepse periudhat historike në artin shqiptar duhet të jenë objekt studimi, si dhe të japin mundësinë të studiosh më thellë një periudhë të caktuar. Periudhat historike të artit shkojnë paralelisht me zhvillimet historike në Shqipëri. Për shembull periudha e parë ’45-’61, përfshin brenda historinë e ndarjes në ’60-ën nga Bashkimi Sovjetik dhe kjo ndarje na solli edhe një aleat të ri, që ishte Kina, duke mos pasur më prioritet ideologjia sovjetike, në kuptimin e diktimit vertikal, që më tepër ishte shpirtërore tashmë. Pra, ne e kishim humbur aleatin e madh. Me daljen nga traktati i Varshavës imponohen tema të tjera sepse uniteti ushtri popull kthehet në një temë madhore; në kohën e liberalizmit patjetër që patëm frymën e re të një liberalizmi shumë të rëndësishëm për shoqërinë shqiptare që eci parelisht me zhvillimet kulturore në botë. Vitet ’74, ’75 dukej se ishte një periudhë e mbyllur, pasi në ’74 u bë plenumi i katërt dhe nuk ishte më i njëjti art, si para saj; më ’85 vdes Enver Hoxha dhe çdo gjë fillon ridiskutohet nga e para. Në fakt, në mesin e viteve ’80-të përjetohet ajo që mund ta quajmë pranvera e dytë e artit shqiptar, kur liberalizmi kthehet në maksimumin e shkëlqimit të vet, për më tepër duke iu afruar vitet ’90-të.
Ky studim thoni se është mbështetur në koleksionin e Galerisë së Arteve, a ka qenë i mjaftueshëm apo i plotë vëzhgimi juaj duke përfshirë të gjitha mediumet për fenomenin e kësaj periudhe?
Kam pasur një bashkëpunim para shumë vitesh me Galerinë Kombëtare të Arteve në momentin kur u ngrit kjo linjë muzeale ku isha asistent i projektit dhe kisha mundësinë që t’i shihja veprat live, si dhe në momentin kur u ngrit linja isha prezent. Kjo më ndihmoi të isha shumë pranë tyre. Ajo që kuptova ishte se veprat monumentale të artit shqiptar gëzojnë një cilësi dhe profesionalizëm maksimal nga autorët që janë realizuar dhe kjo është e padiskutueshme. Shumë prej emrave elitarë të asaj periudhe janë profesionistë absolutë. Ndërsa ajo që më interesonte mua ishte gjithëpërfshirja e veprave dhe nga institucione të tjera, qofshin ato publike dhe private. Nëse realizmin socialist shqiptar do ta ilustronim vetëm me veprat e Galerisë së Arteve, pavarësisht se mund të jenë ndër më të mirat, ajo do të ishte e reduktuar në vetvete. Mua më interesonte një hapje sa më e madhe, e re, ndaj institucioneve të tjera, për më tepër dhe ndaj mediumeve të tjera. Në katalog, përveç pikturës dhe skulpturës që janë dy mediumet kryesore, gjenden shumë edhe fotografi, pllakate, qeramika etj si dhe një pasqyrim më i gjerë i fenomenit dhe nga studiot e artistëve që kanë shumë vepra, ashtu siç ka dhe nga institucione të tjera që janë jashtë GKA, siç janë galeritë e rretheve.
Ka një debat nga ‘60- deri ’85-ën në lidhje me distancën që duhet ndaj kësaj periudhe për ta gjykuar estetikisht, si pjesë e realizmit socialist nën diktaturë. Nga mendoni se vjen kjo qoftë për nga vështrimi i jashtëm duke e parë si pjesë kurioze apo edhe tërheqja ndaj një brezi që vazhdon të mendojë në të njëjtën mënyrë në krijimtari?
Kam përshtypjen se janë nga pak të gjitha; e para, sepse kurioziteti ndaj të shkuarës sidomos të një të shkuare totalitare që, tek ne është shumë prezent. Ne jemi shumë kuriozë edhe për perandorinë romake që ishte një format totalitar, edhe për atë egjiptiane, për monarkitë absolute siç ishte rasti i Luigjit të XIV që thoshte se “ligji jam unë”, ashtu si jemi kuriozë, dhe e kemi pothuajse të pamundur t’i shpëtojmë imazhit dominues të burrave të fortë të shekullit të XX siç ishte Hitleri, Stalini, Musolini, Mao etj të cilët janë personazhe që gjithmonë ngrejnë kureshtjen maksimale tek njerëzit, dhe kanë shërbyer si pika kërshërie si në Perëndim edhe në Lindje. Në kuptimin tonë e shkuara merr një vlerë tjetër, sepse të njohurit e të kaluarës patjetër që na bën të kuptojmë më mirë të tashmen, dhe si e tillë ajo has edhe këto pikëpyetje ekzistenciale të shoqërisë shqiptare. Por mendoj se pas kaq vitesh, u bënë gati 30 vjet, që ne jetojmë në një sistem tjetër, ftohtësia e nevojshme për të gjykuar përmbi të shkuarën tonë është mëse e mjaftueshme. Në fakt po vjen një brez studiuesish, si vendas dhe të huaj, që janë të interesuar të studiojnë pikërisht këtë periudhë arti jo sepse ajo është më e mira apo më e bukura, por sepse është interesante për faktin e marrëdhënies mes pushtetit dhe artit, artistit dhe sistemit dhe gjithë nënprodukteve që lindën pikërisht nga kjo marrëdhënie.
Nëse marrim një vepër letrare të periudhës së realizmit socialist sot, themi se është tipike simbas skemës ideologjike, por nëse marrin një tablo ajo që është tipike e realsoc-it, si mund të ndërtohet mendimi ndryshe mbi të, si mund të lexohet sot?
Një nga tiparet kryesore të realizmit socialist, i artit të asaj periudhe ishte që vepra të mos linte mundësi për keqinterpretime, apo interpretime të dyshimta, të ishte e dretpërdrejtë. Pra një buzëqeshje të ishte e pastër, një shikim të ishte i qartë, euforik optimist për të ardhmen që e priste… të gjitha këto elementë të shpalosesin si në sytë e një fëmijë, e një partizani, të një puntori apo qoftë dhe të një pensionisti i cili jetonte i lumtur në parajsën socialiste. Arti i realizmit socialist pra, bëhej pasqyrë e një ideologjie të tërë që pushtoi gjysmën e globit. Ishte një ideologji e madhe e cila ishte vendosur në mënyrë shumë solide përballë një ideologjie tjetër që ishte ajo e perëndimit. Bota ishte ndarë në dy kampe si e tillë edhe arti duhet të ishte shumë i qartë në formatin e vet. Përtej kësaj vepra të caktuara të realizmit socialist, sidomos tani, në këtë periudhë që ne jetojmë, hapin diskutime për të lexuar nënshtresat që fshihen brenda saj. Studimet mund të jenë në formë analitike në formë krahasimore, dhe shkencat e reja që janë më prezente sot, siç është rasti p.sh i antropologjisë mund ta zbërthejnë fenomenin e realizmit socialist përtej një leximi sipërfaqësor por duke lexuar në thellësi, duke shkuar në esencë të “problemit”, duke shkuar në esencë në kuptimin se si një artist funksionon në një sistem ku është pjesë e një ingranazhi të madh ku megamakina shtetërore totalitare, artistin e ka një nga elementët e vet kryesorë, militant për të materializuar ideologjinë. Dhe kjo nuk është një gjë që e gjen çdo ditë. Kuptimi i autocensurës, të paturit e një karakteri militant ose të qënit një artist deputet, apo një artist që është në krye të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, dhe njëkohësisht ishte piktor vetë, e përkthen në një format personal të gjithë fenomenin.
Diçka mjaft interesante në studimin tuaj është përballja e shumë tablove, do thonim gati plagjiaturë, një ngjashmëri të autorëve shqiptarë me ata botërore duke përdorur idenë, në funksion të ideologjisë si psh vallja e Henri Matisë, me vallen e Abdurrahim Buzës etj. Pse keni sjellë këto paralele, çfarë nënkuptonit? Ishte e rastësishme apo e qëllimshme kjo afri imazhi?
Bëhet fjalë për një nënkapitull të cilin e kam trajtuar në doktoraturë. Në fakt gjithë teksti që shoqëron katalogun është nënprodukt i doktoraturës, një kapitull i veçantë që është risitur edhe njëherë. Kjo temë më dilte para syve, vazhdimisht, sepse shumë tablo të realizmit socialist shqiptar heqin paralele shumë të forta me vepra të caktuar të historisë së artit botëror. Një pjesë e madhe e tyre ka qenë e vetëdijshme sepse janë shumë shembuj dhe janë nga më të ndryshme; një pjesë e tyre mund të jenë totalisht të rastësishme. Ajo që mua më interesoi nuk është ta hetoja karakterin e plagjiaturës sepse nuk e pashë si të tillë fare, por doja të shpjegoja e të arsyetoja mbi formatin e realizmit socialist si një nënprodukt tipik i artit botëror. Nuk mund të ishte një art jashtë këtij korpusi nëse do ishte një trup i huaj nga arti botëror, por ishte një art që u zhvillua në një periudhë të caktuar, iu imponuan temat, standardi, formati dhe stili që do të ndiqnin artistët por që, në momente të caktuara ne e shikojmë qartësisht, se është shumë i ngjashëm me kryeveprat e artit botëror, të cilat mund të jenë huazuar nga artistët në mënyrë të rastësishme ose të qëllimshme. Ato mund të kenë vuajtur pasoja negative në momentin që mund të jenë frymëzuar nga Van Gohg apo Salvadore Dali në periudhën e viteve ’72, ‘73 dhe në periudha të tjera, ato janë parë si nga shumë kolegë ithtarë të modernizmit ashtu siç ishin pjesa më e madhe e artistëve shqiptarë. Të mos harrojmë që ishin të gjithë artistë të shkolluar, që e njihnin shumë mirë artin botëror dhe influenca ndaj tyre ishte e pamundur të mos ndodhte.
Nëse i referohemi një momenti që ndoshta shënon thelbin e këtij studimi, a mund të flitet për një të dhënë, datë, moment që shënjon veprën e parë të realizmit socialist?
Për të vështruar se kur kemi një datë, të paktën duke iu referuar arteve pamore, edhe pse artet ecin krah njëra tjetrës, por jo domosdoshmërisht me njëra tjetrën, studimin e kam ndarë në pesë periudha; të parën e kam quajtur parathënie e një triumfi, por nuk kam një datë fikse. Ajo që bie dakord pjesa më e madhe e studiuesve, sepse as të tjerë s’kanë pasur një datë fikse, që mund të diskutohej, patjetër që nuk është viti ’45. Artistët shqiptarë në fund të viteve ’40 dhe përgjatë gjithë viteve ’50 realizuan vepra me temë politike, pra duke trajtuar imazhet e Luftës së Dytë Botërore, imazhin e punëtorit etj, por asnjë prej tyre nuk ishte thellësisht i qartë se çfarë nënkuptonte realizmi socialist. Ky fenomen është shtrirë dhe më pas, sepse realizmi socialist është shumë i vështirë për t’u shpjeguar dhe kuptuar. Një pjesë e madhe e artistëve, apo studentët që u dërguan nga vetë shteti për të studiuar në Lindje, e importuan realizmin socialist prej andej dhe e implementuan në Shqipëri. Në momentin që nisën të realizojnë veprat e tyre të para, atëherë nis realizmi socialist në Shqipëri. Realizmi socialist klasik. Duke filluar nga fundi i viteve ’50 dhe fillimi i viteve ’60-të kemi tablotë e para, qartësisht të dukshme të realizmit socialist: ato rriten në dimension, pastrohen nga hijet e dyshimit, apo empatie të vuajtjeve të Luftës së Dytë Botërore dhe çdo gjë kthehet në shkëlqim dhe triumf. Më pas implementohet imazhi i Njeriut të Ri, i revolucionit kulturor, del peizazhi industrial etj, që janë të gjitha tema të cilat importohen, duke ecur paralelisht me zhvillimet historike në Shqipëri si me imazhin e ushtarit, punëtorit me gjithë sfumaturat e veta. Për mua një vepër të parë të realizmit socialist nuk kemi. Mund të kemi akte, sepse nga diçka e thënë nga një konferencë e Lidhjes së Shkrimtarëve në diçka të bërë, do kohë për reflektim dhe implementim. Janë bërë shumë ekspozita të artistëve rusë në vitet ’50 por dhe ato kërkonin që artistët t’i shikonin, dhe të bënin diçka të tyre. Por, për mendimin tim në vitin ’60-të mund të jetë një datë e parë e hyrjes së tyre.
Po, sa i përket rënies së realizmit socialist, duke mos përjashtuar faktin se vazhdojmë të kemi fragmente, “mbeturina” jo rënie totale të realizmit, ç’mendimi ndani?
Termin “mbeturina”, edhe pse me thonjëza nuk do ta përdorja fare, por rënia patjetër që është nga fundi i viteve ’80-të. Vitet ’90-’92 janë datat finale, dhe pluralizmi konsiderohet mbyllje e realizmit socialist. Pjesa e fundme e viteve ’80-të është një nga periudhat më të bukura të arteve pamore shqiptare, më dinamike. Pati zhvillime shumë interesante. Disa thonë se ekspozitat e Pranverës në vitet ’89 e ’90-të kanë qenë disa nga ekspozitat që de fakto mund të konsiderohen si përmbyllje e realizmit socialist dhe në këtë rast nuk kam dëshirë të vendos datë, sepse kjo nuk funksionon në histori arti. Por shpallja e pluralizmit de facto mbyll një sistem, dhe rënia e sistemit mund të konsiderohet si mbyllje e realizmit socialist, sepse në atë kohë kërkesa e shtetit ndaj artistit nuk ishte më e njëjtë. Ndërsa me çfarë konstatoj në skenën e artit sot, sidomos pas vitit ’90-të e pas, artistët e parë ndahen automatikisht në grupe. Disa nga emrat më të rëndësishëm të realizmit socialist në atë periudhë, pas ’90-ës thjesht u çliruan nga imponimi tematik, por mbetën në një pjesë të madhe materializues të artit realist. Sepse ata u ndërtuan si realist, aty gjejnë veten dhe vazhduan tema lirike. Kjo nuk mund të konsiderohet si një zgjatim i realizmit socialist, i cili është një produk politik, qëndrim politik që shteti mban përmes artit që kërkon, për të cilët ka investuar ka dhënë studio, vegla, vendin e punës, bojëra, telajo e në fund fare të imponon temën, e shpesh dhe dimensionet dhe do produktin e vet final. Ndërsa një artist pas viteve ’90-të, thjesht vazhduan…
…po, dhe vazhduan të gëzonin studiot, sërish privilegjet!!
Po gëzuan studio sepse i meritonin tek e fundit ishte studio e dhënë nga shteti për një jetë krijimtarie, pa dashur t’i hyj se sa e meriton njëri apo tjetri sepse është diskutim i kotë. Për të vazhduar me pyetjen më lart, një pjesë e madhe e tyre vazhduan realizmin sepse nuk mund të bënin dot kubistin. Kubizmi ka mbaruar 100 vjet përpara, në mos më tepër. Kështu ata bënë thjesht atë stil pikture që ndjejnë. Ndërsa sot vazhdojnë realizmin edhe ata që nuk kanë lidhje fare me atë periudhë. Kjo është grupi tjetër. Sot kemi shumë artistë që nuk kanë pasur fare lidhje me realizmin socialist, nga mosha 40-60 vjeç të cilët janë në koloni arti dhe bëjnë peisazhe, të cilat shpesh janë realistë në përqasje por që, nuk kanë pasur lidhje as atëherë dhe as sot me realizmin socialist. Ata janë piktorë që aplikojnë realizmin si stil, dhe kjo nuk i bën as të denigruar as të parë me optikën negative. Këta artistë shpalosin estetikisht realitetin në mënyrë personale. Një pjesë tjetër artistësh më të rinj, të moshës 30- 45 vjeç, janë pjesa më interesantë të përqasjes ndaj realizmit socialist. Kanë një përqasje analitike dhe shpesh nëpër ekspozita personale ato kanë marrë një reflektim jo ndaj realizmit socialist si metodë por ndaj gjithë trashëgimisë komuniste në Shqipëri e cila vazhdon të bashkëjetojë me realitetin sot. Pikërisht nëpërmjet paraleleve që heq në marrëdhëniet mes shtetit dhe artistit, ose pushtetit dhe artit janë shumë interesante për to. Një shtresëzim i ideologjisë, ose atyre që konsiderohen si dëshmi për ta shërben si një formë e re analitike e realitetit sot. Janë fakt që sot jetojmë bashkarisht me ato që kanë mbetur nga trashëgimia komuniste në muzikën, filmat e tyre dhe shpesh me veprat monumentale siç mund të jetë mozaiku në shesh të kryeqytetit. Këto janë elementë që na rrethojnë. Ne s’duhet të kemi turp ndaj tyre. Ato janë bërë nga profesionistë dhe artistë të vërtetë dhe ato do të bashkëjetojnë me ne për shumë kohë pasi janë pjesë e trashëgimisë kulturore të këtij vendi.
Mendoni se piktorët kanë qenë të indoktrinuar përmes krijimtarisë së tyre, për të cilat shpesh është folur për “sofistikim” në ngjyra, forma apo mënyra të tjera emocionin, atë që ndan lirinë e brendshme?
Nuk mund të them të indoktrinuar. Unë kam realizuar një seri intervistash me artistë të asaj kohe. Artistët nuk mund të kategorizohen në bazë të indoktrimit. Kemi artistë që kanë studiuar në Rusi, që kanë studiuar këtu, që janë dënuar, artistë që kanë gëzuar privilegje maksimale. Ajo që kam vënë re është se një pjesë e artistëve të viteve ’60-të, besonin në ideologjinë komuniste, dhe nuk e di a mund të përmendet këtu fjala për indoktrinim. Ata ishin artistë. Nuk është turp për ta thënë, as frikë se ishin një pjesë e artistëve të cilët besonin në një ideologji të caktuar, besonin se do të sillte barazi mes njerëzve, në ndarjen e të mirave materiale. Ishte një ideologji që u përkrah nga gjysma e botës, për të cilën u luftua dhe vdiqën. Kështu për ta ishte e shumë e rëndësishme që arti që ata bënin ishte pjesë e një platforme shtetërore që do t’i sillte vendit begatinë, një lloj “demokracie” nga proletariati. Një pjesë e tyre këtë e kanë pranuar. Se çfarë ndodhi më pas, pas vitit ’73 artistët të gjithë kalonin në një filtër autocensure të mirëfilltë. Deri në këtë periudhë artistët ishin shumë euforikë, për ata që studionin në lice, apo Akademinë e Lartë të Arteve që flasin gjithmonë për një atmosferë pozitive. Mbas goditjes së shtetit marrëdhënia mes artistëve dhe shtetit ndryshon shumë. Patjetër që ka pasur artistë që kanë fshehur veprat, i kanë grisur, kanë spiunuar njëri – tjetrin, fituan nga privilegjet e kohës, ka pasur artistë deputetë, përfaqësues të instancave më të larta shtetërore ashtu siç kemi pasur artistë që kanë mbajtur një profil të ulët që nuk janë përfshirë, nuk janë promovuar dhe kanë pritur rënien e sistemit për të tilla arsye. Nuk ka pasur heronj apo martirë të vetëdijshëm. Asnjëri prej tyre, të paktën me ata që jam konsultuar, nuk mund të flitet për disidentë. Shteti diktatorial ishte i pamëshirshëm dhe asnjëri prej tyre nuk mund të sakrifikonte veten për artin.