Shkrimtari Visar Zhiti, në librin e tij më të fundit “Si na erdhi ai, i ndaluari…”, në fakt na tregon kthimin e tij dhe më shumë se aq, atë të të Birit, që tre vjet më parë iku në amshim, yjeve, duke hedhur dritën e tij mbi dhembjen e madhe. Në ballinën e pasme të librit lexojmë: “…është një rrëfim ngulmues me befasira, ku lidhen si me një fjongo të errët dy kohë e dy breza me dëshmi poezinë dhe dhimbjen. Shkas dhe protagonistë janë poeti rus Evgeni Jevtushenko, bashkë me një student shqiptar me emrin Atjon, biri i autorit…”.
Nga Visar Zhiti
TË MBASH NGA KRAHU NJË POET…
Me të mbërritur në Zvicrën italiane, në Lugano, në pasditen me dritë e freski liqeni e malesh, poeti Sebastiano Grasso e ktheu veturën për nga hoteli, ku kishte bujtur Jevtushenkoja.
Po prisnim në holl, kur ai ia behu te shkallët, i gjatë, i veshur në mënyrë piktoreske si përherë, zotëronin ngjyrat e çelëta me pak nuanca këtë herë, i dobësuar, me patericë. Ecte ngadalë si i pamësuar ende, moskokëçarës ndërkohë, se i mjaftonte ajo ecja tjetër si poet, ndër më të shkëlqyerat e shekullit XX. Pranë kishte të shoqen.
Ja, thirri hareshëm duke ngritur lart patericën, eci apo s’eci? Dhe u përqafuan me Sebastianon duke shkëmbyer me zë të lartë fjalë mirësjelljeje. Jevtushenkoja e fliste italishten me theks të ndjeshëm rusi, të përzier me spanjishten e tij. Sebastianoja e shkërbente me humor, duke u dhënë fjalëve theks rus. U bë paraqitja, kjo është Eda dhe djali, Atjoni… familja e atij që të përktheu në shqip. Jevtushenkoja shfaqi vëmendje dhe dashamirësi.
Jo, jo, e kujtonte vërtet, – do t’i thoshte Atjoni mamit. – Madje pyeti për ty, – do të më thoshte Eda. Jevtushenkoja u ul në kolltukun midis të gjithëve, më të rëndësishmin. Këmbën e djathtë nuk e kishte më. Ia kishin prerë në operacionin e fundit…
Porositën kafe. Por do të duhej libri për veprimtarinë e mëpastajme. Jevtushenkoja u ngrit që ta merrte vetë. Pas tij u ngrit menjëherë dhe Atjoni, e ndjeu se duhej t’i gjendej, iu afrua. Ai pranoi. Ecën ca bashkë krah për krah. Heshtje kërkëllitëse. Kthimi edhe më i bukur. Poeti i moshuar, mbahej pas një të riu, që rrëzëllinte.
Jevtushenkoja do të hapte librin e tij me poezi në italisht e rusisht dhe do të lexonte me zë, që Sebastianoja ta qortonte atje ku do të çalonte në shqiptim. Zëri i lartë i Jevtushenkos sikur i nxiste gjestet e tij që të ishin më të mëdha, hovëtare. Kur vështronte, në sytë e çelët sikur i yllëzohej një dritë… ylli i Kremlinit, jo, jo, një shandan i largët…
Takimi me lexuesit do të bëhej në rrugë, në një nga sheshet kryesore në “Lungolago”. Dyert e shitoreve qenë mbyllur, vitrinave shihej malli, thasët e kafeve a reklama e tyre. Kalonin njerëz. Qenë ndezur dritat, që liqeni mezi ç’priste t’i pasqyronte si buqeta fërgëlluese flakërimash.
Ahaa, do të ndodhte e kundërta, Narcisi i ringjallur do të dilte nga liqeni si nga një ëndërr, me leshrat e qullura… Policia kishte ndalur trafikun e makinave. Shkuan dalëngadalë për andej. Trokëllimë e hareshme paterice. Atjoni im i kishte futur krahun shpengueshëm Jevtushenkos, që të mos e ndiente se po e mbante, por si afrim, si nderim… më ngjante me gjyshin, do të më thoshte dhe të njohurit që do të shihnin fotot e tij me atë në Lugano, do të pyesin: Atjon, me gjyshin ke dalë këtu? Po, po… – nuk do ta zgjaste ai.
Në fakt gjyshërit e Atjonit e donin letërsinë, edhe pse të përndjekur nga regjimi. Njëri prej tyre, atë që nuk e kishte parë kurrë, kishte bërë dhe vetë letërsi, kishte shkruar poema, drama, Atjoni u kishte bërë vizatimet e kopertinave dy librave të tij që kishin dalë së fundmi, dhe kishte parë një pjesë të tij në teatrin “Metropol” në Tiranë, u shfaq posaçërisht për të, se kishte ardhur nga Milanoja. Kurse gjyshi tjetër ishte lexues i mirë dhe blerës i rregullt i librave atëherë në varfërinë e madhe e në dhunën më të madhe. Tani gjyshi jeton në Çikago, larg në SHBA, ku është dhe Jevtushenkoja, por jo për të njëjtat arsye.
Qeshte im bir, teksa do të më tregonte më vonë me adhurim që Jevtushenkoja i shiste vetë librat e tij, aty në këmbësore, jo, jo, do ta ndërpriste Eda, po, po, do të këmbëngulte Atjoni, pasi mbaroi takimi i tij me lexuesin, në tryezën buzë liqenit ishin librat e tij dhe ai, shiteshin… pranë ujërave si në një ëndërr.
Jevtushenkoja kishte recituar me patos rusisht. Mbante me njërën dorë mikrofonin, që pastaj e fiksuan diku, dhe me dorën tjetër ndiqte ritmin e poezisë, shtrinte krahun, valëzonte ëmbël gishtërinjtë e gjatë, prekte gruan anash, e shtrinte krahun përsëri nga publiku përballë, ku mes të tjerëve në këmbë ishin dhe Eda e Atjoni, e Rayna. Sebastianoja rrinte në të djathtë të tij, me kostum të zi, pa kravatë, me syzet e ngritura mbi krye, ngecur mes flokëve të prera shkurt. Jevtushenkoja e uli zërin, në qafën e ligur i shiheshin damarët, sytë i shkëlqenin në zgavrat që i dukeshin të mëdha. Duartrokitje. Ai buzëqeshte. Pas kurrizit të tyre, tej, kalonin vetura. Pastaj lexime në italisht nga aktorë.
Diskutuan kritikë të njohur, edhe Sebastianoja.
Jevtushenkoja po jepte autografe. Paterica s’ishte aty, diku e kishin lënë. Ia sollën kur u ngritën. Një patericë kishte apo dy? S’i përdorte njëherësh të dyja? Bastun, the? Apo, kur i futnin krahun, s’i duhej asnjëra?
Ja, Atjoni pranë tij. Po e kërkonte Jevtushenkoja.
Pastaj panë dhe ekspozitën e tij fotografike. Imazhe dhe vargje. Shina treni, një vogëlushe që vrapon, shishe, buzët e së dashurës së Jevtushenkos, më tej “vrasësi i plakur” etj. Dhe pastaj artikulli i Sebastianos në revistën e PEN-it italian.
Si the, që Jevtushenkoja ishte veshur në mënyrë piktoreske? Zotëronte e verdha, edhe në kapelë, në kravatë, variante të saj, katrorë, lulurina edhe në xhaketë, dhe gishtat e tij të gjatë sikur kishin polen zambakësh.
Veshjet në shoqëritë e hershme tregonin se cili ishe, çfarë identiteti kishe, kujt i përkisje. Edhe në Shkrimet e Shenjta flitet për veshjen. Ngjyrat janë lavdia, llojshmëria e saj. Edhe Krishti kishte petka të veçanta, që ushtarët para kryqëzimit ia hoqën. Në kryq je lakuriq… si në dashuri…
* * *
Shëtitën dhe buzë liqenit. Atjoni pranë Jevtushenkos, e mbante nga krahu si përherë. I gjatë sa ai, edhe më shumë. Mbi 80 vjeç Jevtushenkoja, Atjoni s’i kishte mbushur ende të 19-at… trokëllima e ngadaltë e patericës… pasqyrimet mbi ujë. Flisnin gazmendshëm. Narcisi që çalonte…
Faji ishte i liqenit, – do të më thoshte Atjoni duke buzëqeshur ngacmueshëm… pse, ngaqë e nxori Narcisin këtë radhë?… Ishte interesant… kur thua egocentrist, s’e di pse më vjen pamja e rrathëve të ujit, të njëpasnjëshëm, kur hedh një gur… po guri është egoja?…
Më vinte mirë që Atjoni e kishte mbajtur për krahu atë… njeriun, poetin, mitin…
…përktheji ca poezi… dhe bëj një libër me Jevtushenkon… më tha.
Jo se ngulmoi, fare, por zëri i tij do të më vinte ngulmues më pas… Ta kam thënë, janë pak poezi, i thuaj Sebastianos, kur të shkosh në Milano, s’e di a bëjnë një libër… Bëji!…
* * *
…nëntokë, diku, në një lokal kishin shkuar së bashku të darkonin. Jevtushenkoja çalonte pa u shqetësuar, kishte punëra të tjera që e prisnin, më të rëndësishme se të çaluarit. Atjoni i rrinte në krah si engjëll mbrojtës, si i zbritur nga qielli posaçërisht dhe duhej marrë sa më shumë prej dritës së tij.
U ulën ndanë një tryeze të madhe. Si të ishin një komision gazmor poezie. Porositën peshk të mbështjellë në letër alumini, do të më tregonte Eda më vonë, kamerieri i shpërndau me shkathtësi sikur të ishin libra, por nuk i kujtohej se cilit nuk i pëlqeu, Jevtushenkos apo Sebastianos, dhe e kishte kthyer pas. Atëherë libër tjetër.
Atjoni pothuajse vetëm dëgjonte. Kurse, kur biseda ndodhte të lokalizohej, ai ndiqte jo vetëm ç’thoshin përballë Rayna me mamin, por ç’bënte Jevtushenkoja në qendër, si hante, ç’thoshte, a do t’i duhej për ndonjë ndihmë të rastit. Eh, është i moshuar, invalid, por sa i gjallë, me humor, ekstravaganca e tij e tanishme bën më shumë përshtypje se ekstravaganca e tij e dikurshme, flokët i janë rralluar dhe i mban të shtrirë drejt, nuk e arrijnë ballin, si në ca statuja mermeri perandorësh romakë.
Se ç’po thuhej për gratë, për të tjerat, me nënkuptime, dashuritë e Jevtushenkos, unë fal, por nuk harroj, shtoi me të qeshur e shoqja e tij. Atjoni e ndiente se ishte një rast disi i veçantë, për t’u adhuruar, gjendej në shoqërinë e poetëve të njohur, botërisht madje, dhe ku, në një vend-ëndërr, në Lugano, në Zvicër. Këtu kishte qenë dhe filozofi i tij i parapëlqyer, Friedrich Nietzche, kur punonte për librin “Lindja e tragjedisë”… lind vdekja, vdekja që mposht vdekjet… Dhe e mbante ndezur kërshërinë, por pa u kuptuar përreth. Jo se nuk e shqetësonte disi provimi më i afërt, por dhe ç’të veçantë do të duhej t’i tregonte të atit, kur të takoheshin. Është në Moskë, do të jetë lodhur nga ecjet më këmbë, siç i pëlqen, po a do ta ketë gjetur shtëpinë e Jevtushenkos, se i zoti është këtu. Por prandaj e do shtëpinë e tij, ngaqë ne jemi me të, për t’u ndier bashkë, seç ka ca mani kështu ai…U nëpërmend nga pyetjet që po i bënte gruaja e Jevtushenkos a cila ishte, a po, një modeliste, që po e përpinte me sy e buzë Atjonin, së cilës i përgjigjej korrekt, me edukatë, po, po student jam… në filozofi… në…Ishte aq shumë mesnatë sa nuk duheshin thënë gjëra kaq të zakonshme!