Jeta e shkurtër, fatale e Faik Ballancës: Katër vite studime, 20-vjeçari shkruan tre libra, dy prej tyre bëhen të famshëm, “Nomeja e largët” dhe “Këngët e Marko Boçarit”, dhe fundi tragjik më ’77, në moshën 31-vjeçare. Mbetet ende një enigmë nëse ndikoi në gjendjen e tij depresive kthimi për ripunim i romanit të parë, apo ishte çështje ndjeshmërie që e çoi drejt vetëvrasjes. Helena Kadare, kolegia dhe mikesha më e afërt e Ballancës, në një rrëfim të rrallë
Pandeli Koçi, shkrimtar dhe redaktor deri më ’69-ën në Shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, mik i afërt i shkrimtarit Faik Ballanca, tregon për herë të parë jetën e tij të shkurtër, por fatale; si punohej në redaksinë e veprave letrare gjatë diktaturës, urdhri “fantazmë” për të spiunuar çdo autor për veprën që mbante gabime ideore. Koçi risjell veprën e parë të Ballancës “Nomeja e largët”, ribotim sipas dorëshkrimit origjinal, pasi në diktaturë iu bë ndërhyrje dhe krasitje e lëndës letrare. A ishte arsyeja e vetëvrasjes së shkrimtarit gjendja e tij depresive pas rikthimit të romanit për t’u ripunuar?!
Në librin tuaj të fundit, botuar në diktaturë, “Intimiteti”, për një nga miqtë tuaj më të afërt, Faik Ballancës i keni kushtuar një poezi me inicialet F.B. Por libri pati problem më ’87-ën, ç’ishin këto poezi, dhe konkretisht kjo e Ballancës?
Libri quhej “Intimiteti”, dhe në ’87-ën pati probleme, unë ju shkëputa një poezi për mikun tim Faik Ballancën, por në këtë libër kishte edhe pesë gjashtë poezi dedikimi me temën e Kosovës. Libri u mor nga punonjësit e shtëpisë botuese dhe më lajmërojnë se libri do ta kalojnë në karton. Dilema ishte: Ose duhet të grisen faqet e librit, sepse disa poezi ishin me iniciale, pasi ashtu si me Ballancën ishin përkushtime edhe për autorë të Kosovës.
Atëherë u vendos që të griseshin faqet ku ishin poezitë për Kosovën dhe të zëvendësoheshin me poezi të tjera. Dhe kështu u bë. Unë i kam të dyja variantet, si të parin me poezitë dedikuese, ashtu dhe librin e dytë prej 100 faqesh, me faqet e grisura tashmë.
Por më ’87-ën do botonit një poezi për Ballancën me një jetë tragjike, i vetëvrarë në moshën 31-vjeçare, si ka ndodhur kjo histori. A morët parasysh se të botosh një poezi dedikim për të do të kishte probleme?
Faiku ishte një djalë me temperament dhe kishte një personalitet të veçantë që binte në sy qysh në moshë të re të tij. Por ai ishte edhe një njeri me temperament të zjarrtë, aq sa ishte rinor i gjallë, aq ishte edhe i mençur, kërkues ndaj vetes dhe të tjerëve. Ai mbronte gjithmonë ata që goditeshin. Ndaj mund të them se Faiku pati një depresion shpirtëror, kishte një hiperndjeshmëri të madhe dhe nuk e përballoi dot këtë, duke shkuar drejt një depresioni të pashërueshëm, sa arriti të vrasë veten.
Vetëvrasja lidhej me diktaturën?
Nuk besoj se lidhej me diktaturën. Në atë periudhë të gjithë ne kishim shqetësime sidomos kur u mbajt Pleniumi IV i Komitetit Qendror. Ai ishte i shqetësuar sigurisht, si të gjithë, por qëlloi që atëherë e hoqën edhe nga puna. Megjithatë luftoi, për të mos e hequr nga puna shkoi deri lart, që të mos lëvizte. Në atë kohë ai punonte në revistën “Nëntori”, duke e ruajtur vendin, pra mundi të qëndronte. Nuk pati më vonë goditje në aspektin politik, megjithatë ka njerëz që duan t’i japin këto atribute si i goditur politikisht. Me thënë të drejtën, nuk kishte të tilla probleme…
Pra, nuk ishin arsye politike, shkaqe të frikës apo terrorit që e kishin shtyrë drejt gjendjes depresive?
Jo, jo…Në fakt ai ishte i mërzitur se i kishin kthyer dy herë të pabotuar romanin e tij, “Nomeja e largët”, duke e quajtur me gabime ideore. Natyrisht që kjo ishte pjesë e shqetësimeve të tij. Madje dy javë para se të ndahej nga jeta takoheshim në Bibliotekë Kombëtare, duke m’u shprehur për çështjet e romanit. Unë i thashë se ishin thjesht ca korrigjime e rregullime që do të bënte, dhe se do të kalonte për herë të tretë për lexim. Kur e lexuan këtë roman në Lidhjen e Shkrimtarëve, si Kadare, Agolli, Vath Koreshi, Teodor Laço, Anastas Kondi, këta e vlerësuan librin dhe thanë se diçka do të ripunohej.
Çfarë vlerësimi dha Kadare?
Kadareja në veçanti e vlerësoi duke thënë se ky roman është çudi, se si Ballanca në romanin e parë mundi të bënte një strukturë të tillë kaq interesante, kaq moderne. Edhe të tjerët e vlerësuan dhe pritej tani të bëhej ripunimi dhe kalimi për botim.
Ç’ishte ky roman për atë periudhë, dalja e tij në vitin ’73?
Duhet thënë se në fillim ky roman ishte novelë, e botuar me titullin “Katër orë larg shtëpisë”. Subjektin e kësaj e mori si nxitje nga një vend i veçantë në Shqipëri. Bashkë me Faikun, ne shkonim e bridhnim gjithë Shqipërisë, në të katër anët, me shërbim si gazetarë, si alpinistë, me pushime si dhe me leje krijuese. Një rast në shkuam në Tepelenë, në fshatin Lekë, në Golik tek barinjtë. Faiku ishte djalë qyteti, por arrinte të përshtatej me njerëzit dhe kalonte shumë mirë me ta. Prej këtij udhëtimi doli novela. Në një fshat të Labërisë nuk i japin nuse Bendos. Ai ishte pak i kaluar në moshë. Një nga personazhet, Ndoni i vogël pyet pse nuk i japin nuse Bendos…Kjo është një nga fabulat e romanit. Pikërisht sekreti i këtij romani është se nuk i përmbahet një subjekti të vetëm. Ai ka një strukturë si një vepër që vjen nga e sotmja e shkon tek e kaluara. Mbas çdo vepre nga ngjarjet e kohës kishte gjithmonë një personazh që tregon një histori, e cila nuk përkon fare me ngjarjen e parë, si ajo që thamë më lart. Por ishte nga e kaluara, dikush nga katundi tregon gjithmonë një histori, të cilat vërtetojnë se të huajt gjithmonë i kanë vrarë, persekutuar, përndjekur e dhunuar shqiptarët…Në të gjitha këto vjen raporti i të huajve, pushtuesve me vendasit, dhe lufta e tyre për ekzistencë. Këtu ka një bazë të romanit që është masakra e tmerrshme, ku u vranë 300 burra të fshatit Hormovë. Ata ishin andartët grekë të cilët ishin ushtarë, të veshur si banditë por në të vërtetë ishte ushtria greke që donte të bënte një spastrim etnik në zonat myslimane të jugut. Janë vitet 1914 kur e ashtuquajtura autonomi e Vorio-Epirit, pasi të merrej autonomia të bashkohej për të thënë se të gjithë ortodoksët janë grekë. Pra, fshatrat ortodokse do kërkonin të bashkoheshin me Greqinë, pra kjo është nga fabulat bazë të romanit.
Por, në vitin 1987 rezulton se ndryshon destinacioni i romanit, cilat janë pjesët që hiqen?
Po, në vitin 1987 kur sheh dritën e botimit, ndryshon kapitulli bazë, nga ushtarët grekë e bëjnë “ushtarët e huaj”, njëkohësisht shumë fragmente psikologjike të ndryshme u hoqën nga botimi i parë, pa më pyetur edhe mua që isha redaktori real i librit.
Me botimin e ri që kemi tani në dorë, sa keni respektuar vullnetin e autorit, sa i është referuar dorëshkrimit, origjinales?
Në botimin e ri, që këto ditë doli nga shtypi, nuk ka ndryshuar asgjë nga romani. Por duhet të sqaroj se jam bazuar sigurisht tek origjinali duke bërë një tekstologji dhe e kam sjellë në gjendjen siç e ka lënë me dorën e tij Faiku, me gjithë ndryshimet dhe origjinalin sipas dorëshkrimit të autorit.
Kush e mbante dorëshkrimin?
Në fillim, më ’87-ën kur u botua, origjinalin e kisha unë. Por më pas ia kam rikthyer familjes, tani që ribotuam veprën dhe bëra këtë punë tekstologjike, krahasimore, e bërë gjitha ndryshimet që ishin bërë nga botimi i parë.
Cilët morën përsipër të bënin “ndreqjet ideore” të tekstit?
Nuk e di, por angazhimin për të parë një roman që kishte gabime ideore iu kalua Piro Mishës, shef redaksie në atë kohë, ai ishte faktori që u botua. Por, Misha nuk është marrë me ndryshimet. Dikush tjetër i ka bërë, duke u nisur dhe nga recensionet përkatëse që u bënë për ta ndrequr. Por për ne ishte një gëzim që ky roman arriti të kalonte redaksia. Megjithëse në ato vite ndihej pak zbutja e atmosferës politike.
Përpara 1981 keni qenë redaktor, deri në këtë periudhë që ju keni punuar, po flasim për transmetimin e një vepre, ka rast plot letërsia jonë të ndryshimit te tekstit jashtë vullnetit të autorit? Si priteshin recensat nga lart?
Unë flas për redaksinë e poezisë, dramës dhe kritikës letrare ku kam qenë redaktor prej 1969-ës. Për këto raste nuk di. Duhet të jemi gjithmonë konkretë. Vinte vepra letrare gjithmonë në dy kopje, u dërgohej recensentëve, që ishin kritikë e shkrimtarë të cilët jepnin mendime, dhe më pas vendoste redaksia. A ka pasur vepra në roman apo tregime që ktheheshin për t’u parë? Këto ishin çështje… Ato ktheheshin për ripunim kur kishte vërejtje rreth tyre por unë mund të them me bindje se në raste të rralla ka pasur që të vinin në shtëpi botuese e të kthehej për gabime ideore. Pse? Sepse censura niste që nga autori, ashtu siç i kishte në kokë redaktori si duhej punuar, ashtu i kishte edhe autori që sillte librat. Pra, autorët i sillnin librat në bazë në skemave të realizmit socialist. Unë nuk mund të them për librat që vinin tek unë, Çdo redaktor kishte librat e tij, dhe ishin të ndara, s’merrej me punët e tjetrit. Në këtë rast ka pasur vepra të diskutueshme që hidheshin për diskutim.
E kam fjalën për librat e ndaluar, që nuk lejoheshin, ku autori dënohej prej tyre, ose libra të cilët tani e shohin dritën e botimit të plotë, si tekstologji, si rasti i Ballancës?
Librat mund të ktheheshin me vërejtje nga redaktorë të ndryshëm. Libra që rrezikonin autorin sigurisht nuk i sillnin pasi e dinin se nuk do të botohej. Por kishte edhe raste, thuhej se ishin porositur për të dhënë informacion se cilat libra vinin me gabime ideore, por mua nuk më ka kërkuar njeri për një gjë të tillë, ndoshta ngaqë s’kisha libra të tillë.
Pleniumi IV i Komitet Qendror ishte pastaj një tërmet në fushën e arteve dhe letërsisë. Në këtë kohë të gjithë ne, duhej patjetër të bënim autokritikë. Unë mbaj mend se kam bërë atëherë autokritikë. Kam shkruar autokritikë për një poemë, të një autori nga Kukësi, ja si: kam lejuar një poemë me temën e dashurisë. E kisha lejuar të botohej, dhe u hoq më pas nga shtypi. Këto libra me gabime kështu tërhiqeshin nga shtypi.
Ju thoni se gjithë redaktorët do të shërbenin si spiunë për të dërguar informacion për librat që kishin gabime ideore? Dihej për të gjithë ky urdhër?
Kam dëgjuar më vonë se ka ekzistuar ky urdhër, por mua nuk më ka thënë njeri për këtë, asnjëherë. Plenumi i IV ishte më i fortë në këtë drejtim, në gjithë vitet kur kam punuar. Atëherë u nxor vendimi që të hiqeshin veprat me gabime ideore, dhe ndikime borgjezo revizioniste si dhe veprat me tematikë të lehtë, me dashuri domethënë. Këto ishin dy kërkesa që na thanë. Kishim apo nuk kishim vepra të tilla ne duhej të bënim patjetër autokritikë për raste të tilla. Këto ishin në një kohë kur Enveri kishte bërë një kritikë që gazeta “Drita”, “Nëntori” dhe shtëpia botuese “Naim Frashëri” kanë ndikime të hapura borgjeze revizioniste, dhe në këto kushte të gjithë duhej të verifikonim punën tonë e të bënim patjetër autokritikë.
Përkon ky moment me heqjen e Shuteriqit si kryetar i Lidhjes dhe emërimin e Dritëro Agollit?
Po, në atë moment ndodhën të gjitha këto. Për këtë erdhi Dritëroi, si drejtues politik. Dritëro nuk ishte prekur asnjëherë në kuptimin që ai të vihej në diskutim si mund ta pësonte ndonjë tjetër. Shuteriqi u hoq në atë kohë pasi duhej të vinte dikush më aktiv, pasi ishte vala e spastrimeve në radhët e Lidhjes, dhe në shtëpinë botuese “Naim Frashëri” u hoqën disa autorë. Kjo ishte atmosfera, unë nuk mund të flas më tepër.
Nën kujdesin tuaj vjen botimi i ri “Nomeja e largët”, çfarë ka mbetur e parehabilituar nga Ballanca?
Nuk them se ka mbetur gjë, librat e tij janë botuar, një përmbledhje me tregime është botuar nga “Toena”. Por mund të them këtë gjë, që përveç dy- tre tregimeve që nuk i qëndrojnë kohës, gjithë pjesa tjetër e tij është e freskë, ajo mbeti e painfektuar nga skematizmi, fryma ideologjike e partisë. Edhe sot, si vlerë artistike dhe përmbajtje ato i qëndrojnë kohës.
Në fakt “Këngët e Marko Boçarit” duket se kanë lënë në hije në romanin “Nomeja e largët”, në ç’kushte u krijuan këto këngë, pse morën kaq njohje, sidomos pas ’90-ës?
Ndoshta, por në të vërtetë nuk ka qenë në hije romani “Nomeja e largët”. Ndërsa kur flasim këngët e fundit të Marko Boçarit, duhet të kujtojmë se ai i binte edhe kitarës, por nuk ishte kënga e tij por ishte zëri dhe shpirti i tij. Ajo është një novelë, me një frymë sa poetike dhe aq realiste. Ajo që të bën përshtypje është fryma aktuale, karakteri aktual i saj, që shqiptarët gjithmonë ka vuajtur nga ato gjëra që kanë arritur ta realizojnë të huajt, armiqtë ndaj shqiptarëve; grindjet mes nesh. Aty kemi një organizim të përsosur të perandorisë osmane. Jemi në kohën e kryengritjes greke për pavarësi ku bien shqiptarët nga veriu dhe jugu. Aty nis lufta. Shqiptarët nisin të vrasin njëri tjetrin në këtë poemë. Pra, kemi sloganin e famshëm përça e sundo, të cilën, të gjithë armiqtë dhe perandoritë e huaja e kanë shfrytëzuar tek ne. Princat nuk u bashkuan dot, pashallarët jo. Po kështu edhe më vonë deri në luftën që u bë për çlirimin e Greqisë nga turqit. Ju e dini që Marko Boçarin e ka vrarë një verior. Pra, edhe në ato kushte që s’kishim kufij, ku edhe Greqia dhe Shqipëria ishin pjesë e perandorisë osmane, ata arritën që shqiptarët t’i vënë në luftë kundër njëri tjetrit. Ky është nënteksti i kësaj novele, përveçse vlerës artistike dhe frymës atdhetare.
Gjithmonë mund të ketë një kontekst pse janë frymëzuar e shkruar këto dy vepra, në këtë rast është historik. Qoftë te “Nomeja e largët”, ashtu dhe te “Këngët e Marko Boçarit”, a konsiderohet përpjekja e Ballancës shmangie, çfarë e shtynte drejt temave historike?
Faiku ishte shumë lirik është marrë shumë me ndjeshmërinë, dashurinë dhe marrëdhëniet.
Shkrimtarët e rinj, brezi i Faik Ballancës për të dalë nga tematika e detyruar, nga skematizmi i asaj letërsie u hodhën drejt lirizmit. Kështu ishin shkrimet e Nasi Lerës, Zija Çelës, Koço Kostës dhe të tjerë. Këta u hodhën tek temat etiko-morale, ashtu siç bëri edhe Kadare që u mor me temën historike, për t’i shmangur pikërisht pasqyrimit të aktualitet që kërkohej patjetër.
Besoni se bëhej me koshiencë kjo zgjedhje?
Pa dyshim, të paktën Faiku që e njoh shumë mirë, ishte një njeri shumëdimensional, ai dinte gjermanishte, italisht, frëngjishten dhe kuptonte anglisht. Në krahasim me brezin e tij, Faiku ishte pararendës me shkrimtarët e mësipërm. Në vitet ’60-të, kur këta kishin botuar vetëm një libër, Ballanca kishte botuar tre libra. Dhe të imagjinoni se ishte vetëm një 20 vjeçar. Ai u formua nga ambicia e tij, inteligjenca dhe kishte një zgjuarsi natyrore.
Si tani e kam para syve kur shfaqej Faiku….
Nga Helena Kadare
Kam pasur fatin të kem qenë një nga miqtë e afërt të Faik Ballancës. Ishte një miqësi që nuk kërkonte prova dhe as fjalë të bujshme. Sepse një gjë nuk ndryshoi kurrë tek ai: në të gjitha rastet, sido që të ishin rrethanat, kur gjendeshe në vështirësi, atë mik do ta kishe përherë në krah. Këtë e kanë provuar, pa përjashtim, të gjithë ata që e kanë njohur nga afër. Dhe kjo ishte arsyeja që miqësitë e tij ishin të qëndrueshme. Vetë karakteri i tij, edhe pse fare i ri në moshë, kishte atë cilësi të veçantë, që e kanë të gjithë njerëzit e fortë shpirtërisht: ai rrezatonte besim dhe siguri te të tjerët. Dhe kjo nuk ishte një gjë e vogël për kohën. S’ishte as rastësi. Faiku ishte nga ata njerëz që punonte me një përkushtim prekës, për përsosjen absolute të mendjes dhe të shpirtit të vet. Tërë qenia e tij, krejt fiziku i tij i brishtë iu vihej përherë provave të vështira, për të arritur më të lartën, më të pamundurën. Kështu bënte ai me gjuhët e huaja, me leximet e shumëlarmishme, qofshin ato të fushës së filozofisë apo artistike, madje edhe me llojet e sporteve që i zgjidhte enkas të tilla. Vështirë të gjendet ndonjë njeri që të ishte aq kërkues sa ç’ishte ai ndaj vetvetes. Sikur ta ndiente se kohën në këtë botë e kishte të shkurtër, ai nxitonte të përvetësonte dhe përpinte me një frymë gjithçka, thua se një demon i pangijshëm e nguste përbrenda pareshtur.
Në vitet shtatëdhjetë, të gjeje libra të huaja për të lexuar nuk ishte punë e vogël. Them se ky shkëmbim librash ka qenë dhe fillimi i miqësisë sonë. Çdo libër i ri që na binte në dorë, ishte atëherë gati si një festë. Por ndoshta ishte pikërisht kjo vështirësi gjetjeje që u jepte atyre leximeve një shije aq të veçantë. Si tani e kam para syve kur ai shfaqej, në zyrat e redaksisë ku punonim, me ndonjë libër të sapogjetur. Fytyra, zakonisht e vrenjtur, në këto çaste i merrte një përndritje fëminore, pa hequr dorë, megjithatë nga ajo shprehje kryeneçe aq e njohur për të: gjysmë gazmore e gjysmë ironike. Sepse në përgjithësi ai ishte një tip i shqetësuar, nervoz, i pakënaqur me vetveten, i ndjeshëm dhe gjeneroz si rrallëkush.
Në atë kohë na ishte bërë zakon të shkëmbenim edhe ato gjëra që shkruanim vetë.
Përherë më ka habitur aftësia e tij për të dëgjuar bashkëbiseduesin dhe tolerance për të mos imponuar shijet e veta. Edhe vërejtjet të tilla i bënte: plot takt, me maturi, të kujdesshme. Kurse kur vinte radha të jepje ti mendime për të, atëherë kjo ishte tjetër gjë. Qysh në tregimet e tij të para dukej që atje tej një tharm i veçantë, që kanë fatin ta kenë vetëm ata njerëz që kanë lindur me dhuntinë e të bërit të artit të madh.
Ishte pikërisht kjo periudhë, kur ai nisi të më fliste për vajzën që donte, gruan e tij të ardhshme. Lirizmi, pastërtia morale, idealizmi i tij i skajshëm, të shpërndara bukur në tregimet që shkruante ishin, si për çudi, pjesë të personalitetit të atij vetë. Faiku njeri dhe Faiku shkrimtar ishin e njëjta gjë.
Vite më vonë, kur m’u dha rasti të takoj vajzën e tij, atë që s’arriti do ta njohë babanë, befasimi im qe i papërshkrueshëm. Qysh në sekondën e parë, në sytë e saj të qeshur spikata vështrimin e drejtpërdrejtë të mikut tim të paharruar. Por jo, nuk ishte krejtësisht ashtu. Tek ajo vajzë ishin vërtet sytë e të atit, por tanimë, një dorë hyjnore e padukshme, me një pastel të lehtë e të butë, kishte çliruar prej tyre atë emocion të mundimshëm, me të cilin aq shumë qe përleshur babai i saj në ngjallje.