Prej më shumë se 30 vjetësh, poete dhe skenariste, Natasha Lako ka rezistuar duke mos ndërprerë shkrimin; një autore që nuk kërkon të vërtetën por thjesht ndjen në një gjendje sociale duke krijuar lirikën e saj. Thyen e para tabutë e socrealizmit, por edhe në fillim të ’90-ës. Libri i parë më ’72-in, dhe i fundit “Kundërpërfytyrimi” i pak ditëve më parë, për të cilin rrallë ndodh që kritika të reagojë në kohë reale duke e konsideruar ngjarje për poezinë bashkëkohore; një libër shqetësues që “nuk sjell hare dhe paqe…”, që e detyron Lakon të thotë: “tani ka ardhur si duket radha e stoicizmit tim”
Intervistoi: Violeta Murati
Natasha, çfarë ju ka nxitur në shkrimin e poezisë, asaj të parës nëse te ju ka një memorie?
Poezi e parë është ajo që nuk dihet. Por ka një poezi tjetër të parë sigurisht, që është botuar dhe ka lidhje me Beratin dhe vendlindjen e mamasë sime. Sepse bota ime u zmadhua për herë të parë nga ky qytet. Nga Korça më pëlqen të flas për një atmosferë nxitëse dhe shumë njerëzore.
Edhe më e vogël kam fituar një çmim me një poezi për mësuesen e klasës së parë. Nuk flas për nxitje të tjera shkollore, se letërsia të vjen nga diku tjetër, mbase nga librat që fillon t’i zgjedhësh vetë. Nuk bëhet fjalë për familjen, pasi krijimi është një lloj indipendence dhe shkëputje.
Por meqë po kthehemi kaq prapa, dëshiroj të tregoj për kujdesin e çuditshëm të edukatores sime të kopshtit, zonjës Kodheli, e cila kishte aq dashuri për fëmijët sa ‘zbardhte’, si mund të thuhet tani, deri “fjalimet” e mia fëminore, sepse për të çdo fëmijë ishte një mbret ose një mbretëreshë. Mendova se do të tregohesha delirante po të shkoja, si më tha, t’ia merrja në shtëpi pas shumë e shumë vitesh. Duhet të shtoj se diçka nuk shkonte në biografinë e saj dhe të motrës së vet, sa klishetë do të na shtynin t’i përfytyronim vetëm duke rënkuar. Sot i quaj stoiket e mija të para. Por Korça mund të ketë ngjarje të tilla të vogla pa fund.
Kuptohet se ishte kjo atmosferë e Korçës që më ka nxitur të shkruaj. Ose të filloja një lloj udhëtimi vetjak, që përbënte një botë më vete.
Me këtë rast dëshiroj të përshëndes një praktikant të dikurshëm modest të shkollës sime pedagogjike, sot botues i apasionuar i traditës shqiptare, që më ka nxitur të vazhdoj krijimtarinë time të parë gjysëm naïve. Më duhet ta falenderoj publikisht, Mehmet Gëzhillin.
Në fakt, qysh prej vitit ’72, ju vazhdoni të shkruani poezi. Në vitin ’90-të kritika thotë se keni thyer tabu. Por edhe në vitet e regjimit komunist. Si e mbajtët këtë frymë, përse kjo rezistencë e të shkruarit?
Më pëlqen kjo pyetje për rezistencën e të shkruarit. Diku kam thënë se shumica e poeteve gra që kam adhuruar, pothuaj janë vetëvrarë.Vetëm kjo mund të dëshmojë se nuk jam e llojit të tyre as nga fati, as nga talenti, as nga vendi ku kam lindur.
Por andej nga vitet ’70-të kohët ishin më moskokëçarëse, dhe më të hapura, të paktën për të tjerët. Kujtoj se tani mori çmim Nobel Bob Dilan që atëhere e dëgjonim vetëm në radio, pa ia kuptuar mirë fjalët.
Në fund të viteve ’60-të, më ka shkaktuar emocione të veçantë ekzistenca e Tiranës, por edhe tani kam të ngulitur në mendje një pullë të emetuar me pamjen e godinës së Universitetit, e cila për fat u bë më vonë edhe godina e fakultetit tim. Dhe që nga ajo ëndërr tiranase, më duket sikur jam një nga rojtarët e atij universiteti.
Por le t’i kthehem vitit 1972, dhe vëllimit “Marsi brënda nesh” – udhëtimi im vetjak kish marrë përpara, e që më bën të pretendoj se kishte përfunduar faza e parë e njohjes së botës. Por ndjesia e prangave që nga koha e prejardhjes sonë nga majmuni, u shfaq deri pas viteve ’90-të “te poezia “Mob Oratory”, kaq e thellë më është dukur e ngulitur robëria e njeriut. Sepse koha e euforive të shtirura për mua kishte marrë fund para shumë të tjerëve. Veçanërisht në film. Këtu dëshiroj të përshëndes një shokun tim të orëve krijuese, Thoma Simakun, sot kompozitor shumë i njohur i muzikës kontemporane të dhomës, i cili jep koncerte dhe fiton çmime në të gjithë botën. Ka mbetur në një nga këngët e tij të para modeste edhe vargu im, “në këmbë, kush ngrihet në gjunjë më nuk bie”, që për mua kishte domethënie të veçantë. Nuk e mendoja atëhere këtë varg vetëm sa një thërrmijë, megjithëse unë enkas e futa edhe në një vëllim.
A besoni se lirizmi e ruan poetin, por edhe lexuesin nga vulgariteti?
Patjetër që të mbron. Por fusha e ndjenjës është edhe shkatërruese. Pikërisht për këtë njeriut iu desh edhe shekulli i arsyes, i cili te ne mund të ketë kaluar vetëm si meteor.
Lirike, individualiste dhe moraliste…Si ka lëvizur Bota juaj?
Në jetë të bie shpesh të japësh mësime morale ,sidomos kur je nënë”. Them gjithnjë se kemi qënë me shumë fat që Naim Frashëri dhe më pas të tjerë kanë përkthyer në shqip fabulat e La Fontenit, me të cilat fëmijët shqiptarë hynë në një shtrat të përbashkët edukimi me shumë vende të tjera. E në qoftë se mua si “ individualiste” më duhet të falenderoj Simakun ose Gëzhillin, merret me mend se sa falenderime i kemi borxh Naimit, mësuesit të parë të të gjithë shqiptarëve.
Moralist mund të bëhet vetëm ai që ka forcë dhe pushtet, por që e ndjen veten të dobët. Ai shet moral, jo njeriu i zakonshëm. Dhe parullat morale mbulojnë ndonjëherë edhe krimet. Edhe në kampet e përqendrimit kanë pasur parulla të shkruara që i jepnin nder punës, duke shkelur edhe Gëten me këmbë. Por shqiptarët dinë t’i thjeshtëzojnë shumë gjerat, sa të besojnë se morali ka rënë, ose ka falimentuar si ndonjë bankë.
Kjo është një gënjeshtër po aq e madhe sa edhe ajo e realizmit socialist, diçka vetëm e kthyer me kokë poshtë. Dhe gjithnjë do të ketë skarcitete, por kurrë si në një diktaturë. Si ka lëvizur bota ime?! E kuptoj më mirë sot edhe shkrimtarin më “undërground” dhe të burgosur për krime, Zhenet dhe për këtë më ka ndihmuar “Shën Zhene” që mendoj se është një nga kryeveprat e Sartrit.
Pas këtij reagimi a mund të flitet për një disiplinë intelektuale?
Absolutisht po…Disiplina intelektuale të nxjerr në ndonjë breg.
Poete e gruas, femra e letrave: grua nënë, grua bijë, grua gjyshe, grua motër…pse ky “qytet femëror” i Natasha Lakos, duke u njohur edhe e angazhuar në lëvizjen feminist?
Ka shumë e shumë keqkuptime për botën e femrës deri sot, që reflektohen edhe në qëndrime letrare…Quhet ende guxim i madh ose profilizim i madh i saj kur shkruan për çështje të shtratit, gjëra që fjala vjen letërsia franceze i ka thënë dy shekuj më parë. Të lexosh qënien tënde sot, kur në vend të një pulle poste çdo njeri ka vënë në facebook fytyrën e vet, është gjë e bukur dhe e vërteta edhe më e ndërlikuar, nga e cila nuk del dot. Ka të bëjë me ekzistencën e sotme, sepse njeriu ka gjithnjë nevojë për një adresim, që të dijë dhe të gjejë veten. Mua më ka ndodhur që kromozonet të më bëjnë grua.,.jo vetëm një nga dy llojet kryesore të njerëzve, por si çdo tjetër, edhe të papërsëritshme më.
Nga e gjithë krijimtaria juaj, e ribotuar edhe tek “Lëkura e ujit”, tërheq një poemth lirik me 130 vargje: “Era borziloku ose për atë që më tregoi përrallën e dytë” ku kërkoni një lloj jetë te re, a mendoni se ju bën identifikuese kjo poemë?
“Kënga e borzilokut” – ajo i kushtohet jo vetëm gjyshes sime, por një brezi të tërë ose një shekulli të tërë që duhej t’i thoshim lamtumirë. Një përvojë e gjatë privimesh dhe përpjekjesh, si të thuash të stoicizmit të parë. Kësaj here totalisht shqiptare, pasi gjyshja ime nuk besoj të ketë pretenduar të jetë pjesë e gjithë botës. Mua më dukej se asaj i mjaftoja vetëm unë. Sami Repishti, në U.S.A në një takim reprezentativ, në vjeshtën e vonë të vitit 1992, kur vijnë edhe krushqit me flamuj dhe me këmborë të Lasgushit, ka qenë i pari që këtë poemth e ka zbërthyer në aspektin e gjërë të një lirije që po vjen, kur trupi i një gruaje pothuaj qindvjeçare bie si një perde, me të cilën përfundon një epokë e tërë shqiptare. Sepse gjyshja ime, që për të tjerë kritikë bëhet vetëm simbol i nënave, iku brenda vitit 1985. Dhe ndryshimet te ne duket sikur vijnë në formën më natyrore të ikjes së brezave…Pikërisht nga kjo edhe kur “godasim”, godasim në moshën e njeriut.
S’mund ta kapërcejmë në këtë intervistë një poezi mjaft të herët: 30 qindarka për të ardhur tek ty dashuri/ 20 qindarka për të folur me ty…etj.,. vargje rebele, bërë hit. Çfarë moment ishte kur u shkrua kjo poezi?
“30 qindarkat”, u shkrua në një ditë të zakonshme studentore. Është i vetmi rebelizëm i imi i asaj kohe. Ose kundërpërfytyrimi im i parë. Kishin filluar të mos më pëlqenin shumë poezitë romantike dashurore që lexoja. Mendova se edhe dashuria, së bashku me poezinë duhet të zbrisnin në tokë.
Kadare, Agolli, Arapi – krahasuar edhe me ju keni shkruar poezi për një popull të tërë. A mund ta ketë poezia si qëllim historinë?
Kadare, Agolli dhe Arapi nuk janë të universitetit tim. Kadareja është që në vogëli posedues i madh i veprës shekspiriane si Makbethi, si thotë edhe vetë.
Agolli posedon veç të tjerash, baltën e fushave, sepse më e ëmbël për të është balta se mjalti. Arapi posedon detin, si të jetë Poseidoni. Të tre janë posedues të mëdhenj, prandaj ndoshta respektohen shumë dhe e meritojnë.
Por një grua nuk mund të jetë poseduese e madhe. Ajo pothuaj nuk ka asgjë. Ky është përfytyrimi i saj. Por në KUNDËRPËRFYTYRIM mund të thuash të kundërtën, që gruaja kërkon të ketë aq forcë dhe pushtet sa i duket sikur nuk ka asnjëherë ndonjë gjë të zotëruar…Dhe njerëzit e presin këtë kompleksitet, madje e mirëkuptojnë atë, dobësinë që e ka emrin grua. Pikërisht për arsye të këtyre mungesave të mëdha edhe unë kam ndjekur në poezi ndonjë forcë Teute, ose Parashqevi Qiriazi në konferencën e paqes të vitit 1918. Si pasojë kam gjetur disa shenja të popullit që i takoj. Por kjo është një gjendje e pafund. Kadare, Agolli, Arapi nuk do të mundoheshin kaq shumë për të shkruar historinë e tyre.
Shkrimtare e letrave dhe e kinemasë, skenariste. Si është selektuar në vetëdije ky raport?
Pse mos të themi në fillim se zakoni i grave për të treguar dhe shpjeguar ëndrrat, është shumë pranë botës së imazhit të kultivuar dhe të organizuar në një histori të gjallë…Imazhi poetik është gjithashtu shumë pranë, kur kërkon që shpjegimin ta japë tjetri si ndërthurje e botës objektive me atë subjektive. Ka kritikë që filmin “Lule të kuqe, lule të zeza” me skenar timin e quajnë një dramë poetike, ndryshe nga “Fletë të bardha”, që është më analitik, por kuptohet që nga titulli se përfshihet në një cikël të përbashkët afresk të periudhave që ndryshojnë jetën shqiptare. Të gjithë këto nuk mund të shprehen në poezi, ku adresimi nga shoqëria kalon te njeriu si individ, ndryshe nga kinematografia ku nga njeriu kalohet në jetën shoqërore. Vetmia komunikuese nga një anë, aq e fuqishme në poezi dhe prania e gjithanshme e tjetrit, si akt social i kinematografisë shprehin balancat më të domosdoshme të botës njerëzore. Unë kam pasur fatin e madh të gjendem mes tyre.
Je përkthyese e nobelistit Tomas Transtromer, në fakt kur sollët Perandoria e barit pati jehonë, edhe pse në shqip kemi pasur të përkthyer edhe nobelistë të tjerë. Pse ishte aq e veçantë ardhja e tij?
Pikërisht befasia e meditimeve të thella i duhej lexuesit shqiptar, ajo që disa e shpjegojnë me një lloj misticizmi Transtromer. Diçka shumë më e thellë shpirtërore, por e mbushur plot dritë. Transtromer ka një poezi të bukur për Henry Thoreau, që ne edhe tani nuk e njohim mirë.
A e përligj mungesën tuaj prej një dekade vëllimi i sapodalë në treg “Kundërpërfytyrimi”? Pse e keni quajtur të tillë, çfarë idesh, mendimesh vesh?
Nuk e di nëse e përligj, por shpresoj. E di se përfytyrimet dhe kundërpërfytyrimet janë në gjendje të lidhin me njera tjetrën gjithçka të kësaj bote, veprimin me kundërveprimin, shkakun me pasojën, trupin me antikorpet.
*Ky artikull u botua në kuadër të projektit “Udha e Shkronjave