Tirana times riboton romanin “Ndërkombëtarët” të Ylljet Aliçkajt, në tri gjuhë: shqip, anglisht dhe frengjisht. Një nga librat që ka provokuar politikën dhe ndërkombëtarët, duke i dhënë shkrimtarit statusin e të angazhuarit, për të cilën ka një histori ndalimi dhe bllokimi të veprës, që rrëfehet për herë të parë në “Mapo”, pas prezantimit të tij…Një libër i sjellë me motivin se edhe pas 100 vjetësh, ndërkombëtarët vazhdojnë të kenë një forcë ndikuese e mbështetëse në Shqipëri, por në raportet njerëzore historia thotë të kundërtën…
-Replika me shkrimtarin, Besnik Mustafaj: Viktimizimi i Aliçkajt nuk i bën mirë librit. Lëre veprën të jetojë.
Intervistoi: Violeta Murati
Ylljet, ju ribotoni pas dhjetë vitesh një nga romanet provokativë siç është “Ndërkombëtarët”, cili ka qenë motivi?
Romanin nuk e ribotova unë, por botuesi i “Tirana times”, i cili ka arsyet e tij, dhe si çdo botues, kryesisht duhet të jetë i motivuar nga kërkesa. Për më tepër, krahas versionit, shqip ai ka ribotuar versionin frëngjisht dhe atë anglisht, që natyrisht ka pasur parasysh një interes potencial nga komuniteti ndërkombëtar që jeton dhe punon në Shqipëri.
A është ripunuar ky botim?
Jo.
Ky libër ka pasur një jetë letrare edhe jashtë kufinjve. Në cilat gjuhë ka shkuar, si ka qenë pritja?
Në Francë ka disa vjet që ka dalë nga një botues modest Edition Pyramidion- Paris, ndërsa në Norvegji nga një botues i rëndësishëm i atij vendi Bokvennen Verlag, ndërkohë që është përkthyer në italisht për të hyrë në botimet e ardhshme të shtëpisë botuese Rubbettino, aty ku kam botuar vitin e shkuar romanin “Endrra italiane”
Botuesi i Tirana times në promovimin e librit, ashtu si ju keni qëllim në lëndën letrare, lidhet me rolin e komunitetit ndërkombëtar në Shqipëri. A ndani të njëjtin mendim se ende po kalojmë përvoja të ngjashme me ato të para 100 viteve në këto raporte, se është koha për këtë debat, për një qasje kritike çfarë shkon mirë apo keq?
Jo domosdoshmërisht me 100 vjet, por të paktën me këto dhjetëvjeçarët e fundit besoj që po. Kjo për arsyen se ende sot, realiteti shqiptar dëshmon se është më i ndërlikuar, dhe më i copëtuar, se parimet e vetë organizmave ndërkombëtare.
Kam mendimin se parimet në bllok, apo rregullat universale të këtyre organizmave mbeten të pa përshtatura në raste e situata specifike të realitetit të koklavitur shqiptar. Madje,jo në pak raste, të interpretuara mbi shije dhe ndjesi individuale të përfaqësuesve ndërkombëtarë. Keqkuptimi apo Deformimi vjen sipas meje, sapo ballafaqohen kufijtë midis klisheve apo stereotipive të imazhit të vendit me realitetin konkret që ndërkombëtarët gjejnë këtu.
Më së shumti të huajt kanë këndvështrime sensacionale, apo ekzotike, të cilat ofrojnë hapësirë të mjaftueshme për opinione të deformuara. Ka një diferencë të madhe se si e shohim ne veten, si na shohin të huajt në përgjithësi dhe si jemi ne realisht.Eshtë pikërisht kjo diferencë sipas meje burim i moskuptimeve, nga të dyja krahët si dhe e imazheve negative për Shqipërinë.
Ka një mospërputhje nga njëra anë e identitetit tonë real, në tërësinë e tij të koklavitur (fundja si e çdo kombi) apo dëshirës sonë për të afishuar në arenën ndërkombëtare atë identitet që na sjell më shumë dobi si komb, dhe nga ana tjetër aftësive pritëse apo thithëse të partnerëve institucionalë, politikë apo kulturorë ndërkombëtarë. Çdo vend, institucion ndërkombëtar apo popull kërkon të njihet me problematikën e një vendi tjetër, në rastin tonë të Shqipërisë, sipas interesave apo shtysave të veta politike, ekonomike, morale, e shpirtërore.
Për këto dhe shumë arsye të tjera mendoj se ndjeshmëria ndërkombëtare ndaj vendit tonë ka prirje standartizimi, për të përfunduar jo rrallë herë në retorika monotone.
A bëhet një libër politik, kur ju në përpjekje për t’i folur shoqërisë mund të konsideroheni një shkrimtar i angazhuar?
Të paktën për këtë libër po, sadoqë në zanafillë nuk u nisa nga një ideal apo mision për t’i dërguar shoqërisë shqiptare ndonjë mesazh historik. Rëndom motivimin për të shkruar nuk e marr nga roli i misionarit, por për të sjellë ngjarje reale, gati në kufijtë e së vërtetës, në mënyrë që lexuesi edhe të argëtohet, dhe njëkohësisht të shohë këndvështrimin tim mbi ngjarjet që trajtohen, ngjarje që në një farë mënyre lexuesi i njeh. Ne, psh, përpiqemi ta njohim identitetin apo problematikën gjermane apo franceze, për aq sa na duhet për të përmbushur interesat tona pragmatike, politike apo kulturore. E njëjta gjë i bie të ndodhë dhe me imazhin e ndërtuar nga opinioni publik ndërkombëtar ndaj nesh, pa pretenduar se ne jemi në qendër të vëmendjes dhe se tërë bota e ka mendjen gjithnjë tek ne.
Ndoshta do të na duhet të rikujtojmë përmes pyetjes: pse e shkruajtët këtë libër? Ju punonit në një institucion ndërkombëtar, dhe jeni shprehur se e shkruajtët për një mllef personal, një arsye kjo, kaq personale si ngacmohet një shkrimtar?
Paraprakisht desha të saktësoj një gjë: unë e kam shkruar dhe botuar atë roman në kohën që punoja në një përfaqësi ndërkombëtare, dhe jo kur jam larguar prej saj. Dhe për hir të së vërtetës nuk kam pasur ndonjë konseguencë të drejtpërdrejtë institucionale. Përkundrazi, pikërisht në atë kohë nomenklatura e vendit më katapultoi ambasador në Francë. Dhe pa dashur të bëj heroin, dhe pa gjë nuk kaloi ajo situatë. Sidoqoftë, nuk do desha të mohoj se nën cipën e këtij imuniteti, parim i shenjtë ky i vlerave Perëndimore, kam pasur shqetësime.
Në lidhje me pyetjen tuaj më ka intriguar traumatizmi i shqiptarëve nga diskriminimi deri në racizëm. Të përballur me një arrogancë “elitare” (shpesh e pëzier me injorancë) shumë shqiptarë (me post ose pa post, brenda dhe jashtë vendit) sot po përshtaten duke u nënshtruar.
Ndofta mirënjohja e thellë dhe toleranca e tepruar e shqiptarëve ndaj kontributit jetësor të Ndërkombëtarëve për zhvillimin e Shqipërisë postdiktatoriale, u keqkuptua nga një pjesë e opinionit të huaj. Kjo shërbeu jo rrallë për të ngritur mite mediokre, vetëfetishizime, narcisizëm apo mjete të sofistikuara të përpunimit të opinionit publik.Dhe sa herë që ndodh që kjo mendësi përkëdhelëse që shqiptarët i ofrojnë ndërkombëtarëve nuk përkon me realitetin e gjerave, apo ndesh në rezistencën e vendasve, atëhere menjëherë dëgjohet rëndom të thuhet se “bota në këtë vend ecën së prapthi”. Imazhi fals rrezikohet të humbasë, atëhere bie menjëherë veshja elegante, snobiste e ekzibicioniste, për të kaluar në një agresivitet, i cili në më të shumtën e herëve, funksionon i maskuar.Ndodh që “gjatë lodhjes dhe rropatjes për të ndihmuar këtë vend apo për t’u treguar vendasve rrugën e përparimit” ndërkombëtarëve u merr kuptim të ri jeta falë përkujdesjes dhe mikpritjes së vendasve. Personazhet janë nëpunësit ndërkombëtarë që punojnë dhe jetojnë në një institucion apo përfaqësi e huaj, dhe që “rastësisht” kjo përkon me privilegje apo përparësi financiare në planin ekonomik e më gjerë. Kurse në planin shpirtëror kjo prirje shkon në favor të mendësive narcistikë të ndërkombëtarit, si dhe dëshmon (vetëdëshmon) për “kurajon dhe heroizmin” për të punuar dhe “rrezikuar kokën” në këtë shkretëtirë”.
Për pasojë spontanisht më ka lindur pyetja : A është interesi aktual i Ndërkombëtarëve për Shqipërinë emergjencë, partneritet, bashkëpunim apo në ndonjë rast dhe alibi ?
Më shumë se sa deficiti demokratik mendoj se kjo është dhe pasojë e një deficiti komunikues.
– Në promovimin e organizuar ng Tirana times, ndër të tjera të pranishmit sollën dy informacione që për mua si gazetare m’u dukën të pazakonta për një libër artistik. Më konkretisht që romani juaj është përkthyer për përdorim të brendshëm pa dijeninë apo lejen e autorit, pra që institucioni ndërkombëtar ku ju punonit angazhoi një sasi të konsiderueshme fondesh (besoj nga fondet e taksapaguesve ndërkombëtarë) për ta përkthyer librin dhe për ta shpërndarë në gjithë hierarkinë e tij. Dhe së dyti disi më i çuditshëm fakti që doli nga dikush në takim, se pas zhurmës së këtij libri, institucionet ndërkombëtare në Shqipëri kishin shpërndarë një qarkore të brendshme ku i ndalohej stafit të tyre për të botuar libra…
Për sa i përket të dytës, më duket masë e drejtë, në përputhje me etikën profesionale të vendit ku punon. Personalisht, pavarësisht ndonjë brejtje modeste ndërgjegjeje, mendoj se isha imun ndaj ndonjë ndëshkimi të mundshëm (siç dhe kam fakte që u tentua): unë kam shkruar një roman artistik, pa asnjë referencë institucionale, madje pa thënë asnjëherë se ngjarjet ndodhin në Shqipëri. Pa dashur të tregoj detaje të “heroizmit” tim, sepse mund dhe të krijonin dyshime për vërtetësinë mjaft t’u referohesh indikacioneve që përmendët ju nga dëshmitarë të asaj kohe, të cilën ndonjë prej tyre dhe unë e mora vesh për herë të parë. Atëhere kam të drejtë të pyes pse u bë kjo gjë?
-Mbi këtë përgjigje, në diskutimin për librin, shkrimtari Besnik Mustafaj donte të të “shpëtonte” duke ju sugjeruar të mos viktimizoheni nga një histori personale, por me një synim më të lartë, duke e vlerësuar librin tuaj se zbulon një dukuri, fenomen tipik shqiptar, për të krijuar idhuj, e trashëguar nga diktatura? Pati një rezistencë të kundërt nga ju, një farë replike, pse?
Kam bindjen se Besniku s’e ka pasur me të keq. Në këndvështrimin artistik ai bëri një analizë elegante, sidomos me shtjellimin e fenomenit të ngritjes së idhujve trashëguar nga diktatura, por për atë që referohesh, pra në lidhje me atë që do e quaja “viktimizimi apo heroizmi im” me gjasa deshi të më vinte në lojë. Edhe po të jetë kjo alternativë, po e pranoj mes miqsh. Mund dhe të buronte nga mungesa e informacionit. Në fund të fundit frika apo trimëria nuk është një dukuri virtuale, por bëhet e tillë në ballafaqimet me faktorët që e rrezikojnë ekzistencën e saj.
-Mustafaj këmbënguli se shkrimtari duhet të ndahet nga vepra, të bëjë jetën e saj. Në fakt kjo është nga teoritë që debatohet më gjerë në Francë, prej nga vjen ideja. E njëjta gjë edhe me Kadarenë. A s’është vërtet koha për debat, edhe në letrat shqipe?
Çdo krijues ka specifikën e tij në gjetjen e raportit mes fiksionit dhe reales, apo është autentik në mënyrën se si i sheh gjërat. Për mua, dhe jo vetem, njohja e një kohe apo e natyrës njerëzore bëhet më mirë në përditshmërinë, në rutinën e jetës së tij, atë që ai njeh më mirë, që e ka jetuar personalisht. Në pjesën më të madhe të krijimeve të mija, për të mos thënë në të gjitha, unë nuk e ndaj jetën time nga vepra, shkruaj për atë që kam ndjerë, pra si pjesëza rezonance të kohëve që kam përjetuar e që përjetoj.
Në krijimet e mia i jam shmangur akuzës apo marrjes së një qëndrimi. Në përgjithësi synimi a merita është ta çosh ngjarjen ose intepretimin e saj në atë rrugë që vetë lexuesi ta gjykojë. Të lidhësh perzonazhet me faktet në atë mënyrë që lexuesi të mund të gjykojë vetë për ngjarjet dhe periudhën të cilës i referohesh. Më të prekshme ndoshta jo, për që të bëhet më e kuptueshme për lexuesin.
Ju shpreheni se po përgatisni edhe një epilog që do të shoqërojë këtë roman duke përshkruar odisenë e tij, që do të thotë se nuk paska qenë e lehtë ajo përiudhë për ju. Çfarë keni përjetuar nga kjo histori botimi?
Po, jo për ndonjë kapriçio timen, por vetë dinamika e reagimeve është një metaforë e vetë mesazhit të librit. Pastaj, dhe artistikisht më duket se s’ia vlen ta humb. Ashtu siç nuk përjashtoj dhe mundësinë që dikush të më bëjë personazh gjatë funksionit tim si ambasador.
A është e vërtetë se në Bruksel libri juaj u përkthye për t’u përdorur si manual?
Po.Madje e di dhe cila përkthyese e ka bërë përkthimin. Ishin vetë kolegë ndërkombëtarë që ma thanë këtë gjë. Në një farë mënyre dhe vetë ndërkombëtarët u ndanë sipas opnioneve të ndryshme. Mbaj mend, që pas një peticioni të brendshëm për shkarkimin tim, shumë punonjës ndërkombëtarë nuk pranuan ta firmosin, siç pati dhe ndonjë shqiptar që e firmosi.pra situata nuk ishte bardh e zi.
Këtë bisedë e mbyllim me ilustrimin e kopertinës së librit, me Kalin e Anri Salës…
Po. Isha në një ekspozitë të Anrit, në Qendrën Pompidu, qendër kjo mitike e kulturës franceze dhe më pëlqeu puna e tij. I propozova ta shfrytëzoja si kopertinë. Ai pranoi dhe jo vetëm për miqësi. Duket e kishte pëlqyer librin. Madje e ofroi punën pa asnjë shpërblim. Më duhet të shtoj se Anri Sala është shndërruar në një nga personalitetet me famë botërore të artit.
Debati i plotë
“Ndërkombëtarët” e Aliçkajt, replika e Mustafajt: Mos u viktimizo, lërë veprën të jetojë
“Ndërkombëtarët” e Ylljet Aliçkajt është konsideruar një nga librat më interesantë që ka ngjallur debat, dhe për këtë arsye, botuesi i Tirana times vendosi ribotimin, në tri gjuhë: shqip, anglisht dhe frengjisht. Jehona që pati në Francë, Norvegji dhe Itali, botuesi e lidh me cilësinë e librit, por edhe me trajtesën e lëndës letrare. Por, Albert Rakipi e ndali gjithë vëmendjen e tij, në një motiv më të rëndësishëm që lidhet me rolin e komunitetit evropian në Shqipëri, që sipas tij edhe pse kanë kaluar 100 vjet, roli i ndërhyrjes së ndërkombëtarëve ka pasur të mirat dhe të këqijat e veta. Pyetjet dhe shqetësimet janë sa politike aq dhe një kërkesë për një shkrimtar të angazhuar, në rastin e Aliçkajt. Rakipi këmbëngul për të thënë se shqiptarët s’janë të aftë të qeverisin, ku ende ndërhyrja e ndërkombëtarëve është e fortë, edhe pse mbështetjen e tyre e kemi të domosdoshme, duke ndalur në faktin se rritja e kulturës së varësisë shkon në dëm të rritjes dhe zhvillimit të vendit. “Ka ardhur koha për këtë debat, për të ndërçuar por që të ketë edhe qasje kritike, çfarë nuk shkon në këta 100 vjet. Pikërisht për këtë debat, Tirana times vendosi ribotimin në anglisht dhe frengjisht”, tha Rakipi. Në rrëfimin e tij, Aliçkaj ka folur për historinë e botimit, peripecinë që ka kaluar gjatë pritjes së “Ndërkombëtarëve”, duke e parë si një histori më vete për lëndë letrare, që do ta shkruajë si një epilog në roman. Por, arsyes personale të shkrimtarit, dhe për historinë e shkrimit të librit, ka replikuar shkrimtari Besnik Mustafaj, duke i sugjeruar Aliçkajt që ta lërë mënjanë historinë personale, viktimizimin nga peripecitë që ka kaluar, për ta lënë veprën të bëje jetën e saj. Nga ana tjetër, Mustafaj ka dhënë një këndvështrim mbi veprën, ndryshe nga të tjerë, duke thënë se romani zbulon një fenomen të mentalitetit shqiptar që pas rënies së idhullit të madh, diktaturës, në mungesë të idhujve të brendshëm, shqiptarët shfaqin dobësitë e tyre ndaj këtij komuniteti, ndërkombëtarëve që nuk kanë arritur t’i zotërojnë, menaxhojnë këto dobësi. Më tej, Mustafaj shpjegon se mbi këto dobësi, krijohet kompleksiteti i protagonizmit nga ndërkombëtarët…është një gatishmëri që shkrimtari e lidh kritikën e tij me këtë mjedis, që është mjaft i vjetër, që prej Adamit në gatishmërinë e njeriut nda vesit.
V.M