Mustafa Greblleshi nuk u përmend më asnjëherë si shkrimtar gjersa vdiq i harruar më 1986. Në homazh të tij, botuesja e “Çabej”, boton ‘Kujtimet, ’39-’44’, nën kujdesin e Anna Shkrelit, tridhjetë vjet pas ndarjes nga jeta. Më poshtë kemi shkëputur një fragment nga kujtimet kur u themelua gazeta “Roja kombëtare”, më ’43-in, e drejtuar nga Gjergj Bubani.
Nga Violeta Murati, Revista Mapo
Greblleshi ende djalosh, plot energji e me një njohje letrare të madhe, e ka kuptuar, me sa dukej, se ishte pikërisht letërsia që po e merrte më qafë. Si rrjedhim, ai jo vetëm u detyrua të heqë dorë nga punët që lidheshin me kulturën, për t’u bërë vite me radhë thjesht bojaxhi, por e shpalli këtë më 1963, duke botuar librin me tregime Albumi i një bojaxhiu. Është një nga shembujt më tronditës për atë që është quajtur “taksë për të qenë shkrimtar”…
Në këtë kujtesë që shoqëron “Kujtimet, ’39-‘44” të Mustafa Greblleshit, shkrimtari Ismail Kadare e ndan këtë autor në një parathënie të gjatë, duke i shërbyer mendimit letrar shqiptar, për të nxjerrë nga harresa shkrimtarë të shekullit që kaloi.
“A është ai atje autori i një romani të ndaluar, që lexonin vajzat e gjimnazit duke e kaluar fshehtazi dorë më dorë ? Gremina e dashurisë, në mos gaboj?” Është sot pikërisht ai, Mustafa Greblleshi, që po del nga mjegulla me këtë libër të bukur dhe të fismë. Nxjerrja nga mjegulla e letërsisë së lënë në harresë, përveç anës emocionale, në rastin shqiptar është pjesë e një akti madhor të dorës së parë në krejt historinë e kombit. Në gjashtëqind vitet e fundit të jetës shqiptare, çështja e gjuhës shqipe s’ka qenë e ndarë asnjëherë nga drama e Shqipërisë”, shkruan Kadare. Ndërsa Mustafa Greblleshi nuk është përmendur asnjëherë si shkrimtar gjersa vdiq i harruar më 1986. Në homazh të tij, botuesja e “Çabej”, boton Kujtimet, ’39-’44, nën kujdesin e Anna Shkrelit, tridhejt vjet pas ndarjes nga jeta.
Përmes kujtimeve të Greblleshit vjen dhe atmosfera e letërsisë së viteve ’30-të, që i bëhet e qartë lexuesit pse ishte aq pasionante ajo periudhë për letërsinë shqipe, dhe u ekzekutua brenda pak viteve nga regjimi, duke u lënë për 45 vite në errësirë totale. Megjithatë sicc thotë Kadare, Greblleshi nuk renditet ndër kolosët e kësaj periudhe: Poradeci, Migjeni, Noli, Pasko. Kur Mustafa Greblleshi njëzetvjeçar botoi shkrimet e para dhe fill pas tyre romanin Gremina e dashurisë, që fitoi papritur famë, në Shqipëri fashizmi ra për t’i lënë vendin diktaturës. “Shkrimtari i ri, plot pasion për letrat dhe artin, duhet ta ketë kuptuar se koha ishte e gabuar pikërisht për letërsi dhe art. Veprimtaria antifashiste që kishte patur nuk e ndihmoi të shihej me sy të mirë nga regjimi i ri, ndonëse ai nuk dha ndonjë shkas. Në të vërtetë shkaku ishte, por i fshehur: romani Gremina e dashurisë. Ndonëse ishte një roman i bukur dashurie, pikërisht ngaqë ishte i tillë, romani krijonte bezdi”, shkruan Kadare. Në ’47 si mjaft intelektualë të tjerë, Greblleshi arrestohet, pa shkak, dhe pas daljes nga burgu jeta e tij do kalonte nëpër ankthe… duke mos u përmendur asnjëherë si shkrimtar derisa vdiq i harruar më 1986.
Më poshtë kemi shkëputur një fragment nga kujtimet kur u themelua gazeta “Roja kombëtare”, më ’43-in, e drejtuar nga Gjergj Bubani
***
Në redaksinë e gazetës Roja Kombëtare
Nga fundi i pranverës së vitit 1943, në Tiranë filloi botimin gazeta e përditshme Roja Kombëtare. Drejtor u emërua ministri i Ekonomisë, Kostandin Kote, kryeredaktor drejtori i Radio Tiranës, Gjergj Bubani. Ndër redaktorët e emëruar me dekret të Këshillit të Ministrave, në bazë të propozimit të Gjergj Bubanit, isha edhe unë. Unë isha redaktori më i ri në moshë dhe më me pak eksperiencë në krahasim me Stefan Shundin, Timo Dilon, Aleks Mavraqin (i njohur me pseudonimin Lek Zeza), Niko Kondën dhe Fiqri Llagamin. Timo Dilo dhe Fiqri Llagami kishin qenë drejtorë gazetash. Daktilografiste kishim zonjushe Merin, e cila kur shkruante me makinë, përdorte të dhjetë gishtat dhe dukej sikur i binte pianos.
Gazeta Roja Kombëtare, që dilte çdo mbrëmje, ishte gjys më në opozitë me qeverinë dhe botimi i saj kishte një që llim të caktuar. Një gjë e tillë u kuptua qysh në numrat e parë. Qëllimi i caktuar i gazetës konsistonte në sqarimin e pozitës dhe të veprimtarisë së krerëve kryesorë të asaj plejade politikanësh kundërshtarë të Zogut, të cilët u arratisën pas dështimit të Revolucionit të Qershorit të 1924-ës dhe u rikthyen në prill të vitit 1939, pas 15 vjet mërgimi, për të bashkëpunuar me pushtuesin fashist. Kryeministri kuisling, Mustafa Kruja, ky gjakatar i popullit shqiptar, në një kryeartikull u orvat të shfajësonte veten, duke demaskuar krerët e tjerë të tradhtisë. Dhe demaskimin e bëri jo tërthorazi, por drejtpërdrejt, me emra. Shkurt, thelbi i përmbajtjes së kryeartikullit ishte ky: “Pushtimin e Shqipërisë nga fashizmi nuk e kam përkrahur vetëm unë. Ligjet për burgime, internime e dënime me vdekje për kundërshtarët e pushtimit italian nuk i kam dekretuar vetëm unë. Në këtë punë kanë gisht edhe të tjerë…”.
Rivelacione të tilla e bënin interesante gazetën. Nga ana tjetër, për herë të parë gjatë pushtimit fashist po botohej kronika e vendit, kritika të forta kundër enteve shtetërore, shoqërive anonime e private, spekulatorëve të ndryshëm. Për herë të parë po botohej kronika e proceseve gjyqësore për krime penale. Kronikat e gjyqit i përgatisnim unë dhe Stefan Shundi. Në lajmet e jashtme botonim edhe buletinet e kuartierëve të përgjithshëm të aleatëve, që ishin vazhdimisht në kundërshtim me buletinet e Boshtit, ose Paktit Tripalësh. Shkurt, kjo gazetë sillte erën e njëfarë lirie shtypi dhe gjurmët e traditës së shtypit të dikurshëm.
Si shpjegohej të ndodhte një gjë e tillë në diktaturën fashiste?
E thashë edhe më lart, gazeta filloi të botohej në fund të pranverës së vitit 1943. Pra, ishte vigjilja e rënies së fashizmit. Pas dy muajve, më 25 korrik 1943, fashizmi ra. Populli, që ka nuhatje të fortë, e kishte nuhatur rënien e fashizmit. Një gjë e tillë nuk pëshpëritej, thuhej me zë të lartë. Organet e kuesturës dhe të policisë ishin çorientuar dhe trullosur. Komandanti i milicisë fashiste, koloneli Nik Gjeloshi, vritej me atentat në mes të bulevardit, në mes të ditës. Dhe Nik Gjeloshi, malësor shtatgjatë, ishte vetë atentator. Ai i kishte bërë atentat vetë Zogut në Vjenë, tok me Haziz Çamin, i cili u vra, gjithashtu me atentat, në mes të Tiranës dhe në mes të ditës. Këta dy renegatë bënin pjesë në plejadën e politikanëve të arratisur pas revolucionit të vitit 1924 dhe të rikthyer në Shqipëri, pas 15 vjet mërgimi, tok me pushtuesit fashistë dhe me Mustafa Krujën në krye. Ishte pra një situatë emergjence. Gjersa rënien e fashizmit e kishin nuhatur edhe njerëzit më të thjeshtë të popullit, si të mos e nuhaste Mustafa Kruja, që ishte një politikan i regjur?
Gazeta shtypej në shtypshkronjën “Luarasi”. Gjatë faqosjes, kryeredaktori Gjergj Bubani u rrinte vazhdimisht mbi krye tipografëve. Tok me të rrija vazhdimisht edhe unë. Ai e dashuronte gazetarinë me gjithë shpirt. Këtë dashuri ma futi edhe mua në shpirt. Pikërisht kjo dashuri na bëri miq të ngushtë. Gjergj Bubani kishte besim të plotë tek unë dhe artikujt e mi nuk i kontrollonte fare. Vetëm kur bënim ndonjë reportazh tok me Stefan Shundin, më thoshte me të qeshur:
– Ti e do shumë Shundin, por edhe unë nuk e dua më pak. Është i mrekullueshëm si njeri dhe shkruan bukur, nuk ia mohon dot. Vetëm ka një të keqe, rrëmbehet, prandaj duhet përmbajtur se mund të na bëjë ndonjë proçkë. Mos harro se ne luajmë me zjarrin. Kjo gazetë nuk mund të ketë jetë të gjatë. Një gjë e tillë dihet. Po përse të bëhemi ne shkak për t’ia shkurtuar jetën? Jam dakord, të kritikojmë, por në kritikat tona të jemi kurdoherë prudentë. Qortimi, pa përdorë fyerjen, të vret më shumë. Gjergj Bubani ishte gazetar i përsosur. Artikujt i shkruante drejt e në makinë shkrimi. Madje, kishte raste, kur nuk priste puna, i diktonte linotipisit.
Një ditë, unë dhe Fiqri Llagami shkuam te ministri i Arsimit, Xhevat Korça (ai e shkruante emrin e vet Djevat Kortza) për t’i marrë një intervistë. Fiqri Llagami i bënte pyetje ministrit dhe unë, me bllok në dorë, mbaja shënime.
Pyetja e parë e Fiqri Llagamit ministrit:
– Zoti ministër, më duket se ka ardhur koha që edhe Shqipëria e vogël të ketë universitetin e saj. Ç’mendoni ju si ministër Arsimi për këtë?
– Unë mendoj se nuk ka ardhur koha, – u përgjigj ministri.
– Ka raste kur koha nuk duhet pritur, – shtoi Fiqri Llagami, – ajo duhet gjetur.
– Hapja e një universiteti nuk është gjë e lehtë, – tha ministri, – madje është diçka shumë e vështirë. Duhen godina, duhen pajisje e laboratore, duhen kuadro. Ne nuk kemi asnjërën prej këtyre.
– Godinën e kemi, – tha Fiqri Llagami dhe sugjeroi pikërisht atë godinë në fund të bulevardit, ku është sot universiteti.
– Pajisjet dhe laboratoret, me pak përpjekje, mund të gjenden. Kuadrot i kemi në vend. Ne kemi profesorë gjimnazi që janë personalitete të shquara në degë të ndryshme të shkencave. Ata nuk bien aspak më poshtë se pedagogët e huaj. Mund ta fillojmë me një institut të lartë bujqësor e teknik. Vendi ynë ka kaq nevojë për agronomë dhe inxhinierë…
Ministri bëri një shenjë me dorë. Ajo shenjë donte të thoshte të mos vazhdonte më. Dhe na e preu shkurt:
– Hapja e universitetit në Shqipëri është një ëndërr, një utopi. Keni gjë tjetër?
Dhe u ngrit nga tryeza, për të na dhënë të kuptonim se duhet të dilnim. Dhe ne dolëm, unë i heshtur, ndërsa Fiqri Llagami duke turfulluar. Një vit më vonë Fiqri Llagami nxori gazetën Shqipnia dhe hapi në Tiranë Institutin e Gjuhëve të Huaja. U bë kështu edhe drejtor gazete, edhe drejtor instituti. Gjergj Bubani më priste në shtypshkronjë me intervistën e ministrit të Arsimit. Unë i vajta duarbosh. Kur i shpjegova si qëndronte puna, më tha:
– Na duhet urgjent një lëndë për të mbushur tri kolonat që kishim lënë për intervistën. Ulu dhe shkruaj një artikull, dy faqe të daktilografuara. Subjektin po ta jap unë. Dy faqe e tjera po i shkruaj vetë. I kthyem kurrizin njëri-tjetrit dhe filluam nga puna pa na shqetësuar aspak zhurma e pandërperë e makinave të shtypshkronjës. Ishim mësuar me atë zhurmë monotone.
Herë pas here, Gjergj Bubani kthente kryet dhe më hidhte një vështrim, për të më kujtuar se ishim në garë. Dhe më la që të mbaroja unë i pari, që të më nxiste, të më jepte impuls. Pastaj, sikundër më thoshte shpeshherë, më tha: – Tani shkojmë të pijmë një kafe.
Gjergj Bubani, si Balzaku, pinte shumë kafe në ditë. Ishte një kënaqësi e veçantë të punoje me kryeredaktorin e gazetës, Gjergj Bubanin. Nuk jepte kurrë urdhra. Nuk fliste kurrë me zë të lartë dhe me ton të ashpër. Çdo problem e shtronte kurdoherë me buzë në gaz, merrte mendimin e të gjithëve dhe problemi zgjidhej kurdoherë ashtu sikundër e kishte menduar ai. Sillej me të gjithë si shok, me gazetarët me përvojë, që i kishte patur kolegë, dhe me mua e me zonjushen Meri, që ishim më të rinjtë. Për zonjushen Meri thoshte: “E kemi si buqetë lulesh në redaksi”.
Zonjusha Meri ishte nga ato vajza që binin në sy dhe që tër hiqnin vëmendjen. Ajo kishte mbaruar Institutin “Nana Mbretneshë” (Italianët e ndërruan në “Nana e Skënderbeut”). Nuk kishte ndonjë bukuri të veçantë, por vishej me shumë shije dhe tregonte shumë kujdes për flokët e verdhë.
Përmbi të gjitha, ajo ishte shumë e zgjuar dhe me anë të leximeve të shumta kishte fituar një kulturë të gjerë. Duke qenë se pjesa më e madhe e redaktorëve i daktilografonin vetë shkrimet e tyre, zonjusha Meri lexonte vazhdimisht romane në redaksi. Bisedonte lirshëm për çfarëdo temash, me shkrimtarë e gazetarë të ndryshëm që vinin në redaksi.
Madje, shumë nga ata vinin rëndom në redaksi më fort për të biseduar me zonjushen Meri sesa për punë. Prandaj, në një rast, kryeredaktori Gjergj Bubani pat thënë një batute të bukur me atë humorin e tij të hollë:
– Duhet vënë një lajmërim në redaksi me këtë për mbajtje: “Në rast se ju pëlqen daktilografistja, ia thoni përjashta!” Tek po qeshnim të gjithë dhe po mburrnim humorin e kryeredaktorit, zonjusha Meri më tha me zë të ulët: – Batuta është e bukur, por nuk është origjinale. Bubani e ka marrë nga Pitigrilli.
– Nuk ka asgjë të re nën këtë diell, – i thashë.
– Edhe këtë që po thua ti, – ma preu zonjusha Meri, – e ka thënë Platoni dy mijë e ca vjet më parë. Me përgjigjet që i kishte në majë të gjuhës, ajo i kundërvihej të gjithëve, me përjashtim të kryeredaktorit. Për kryeredaktorin ajo kishte dobësi dhe respekt të veçantë. Me kundërshtimet dhe kundërvëniet të tërhiqte zonjusha Meri më fort sesa me freskinë e moshës dhe flokët e verdhë. Me kundërshtimet dhe kundërvëniet e pat tërhequr edhe shkrimtarin e mirënjohur Mitrush Kuteli, me të cilin më patën lidhur aq ngushtë letërsia dhe burgu. Mitrush Kuteli pat botuar një vjershë për zonjushën Meri. Ja strofa e pare e poezisë: Ra ora një, ra ora dy, Po pik’ e gjumit s’ra në sy, Se n’orën një dhe n’orën dy Mendoj për ty.
Duke komentuar këtë poezi me zonjushën Meri, ajo më tha:
– Nuk e kuptoj si mund të rrish pa gjumë për të menduar një vajzë? Gjumi dhe dashuria janë dy nga kënaqësitë më të mëdha të kësaj bote. Përse u dashka sakrifikuar njëra për të fituar tjetrën?
– Ky është një aforizëm i Pitigrillit, – i thashë.
– Po, i atij është, – m’u përgjegj. – Unë nuk e përvetësova, vetëm se e përsërita. Këtë e bëra sepse më pëlqen dhe jam dakord me mendimin e Pitigrillit. Tek e fundit shkrimtari ka kënaqësi kur idetë e tij përqafohen dhe përhapen nga lexuesit. Zonjusha Meri u martua me një inxhinier italian dhe shkoi në Itali për të mos u kthyer më.
– Kjo gazetë nuk mund të ketë jetë të gjatë, – më pat thënë një ditë në shtypshkronjë Gjergj Bubani. Dhe vërtet, ajo jetoi vetëm disa muaj. Më 8 shtator 1943, kryetari i qeverisë italiane, mareshali Badoglio, i njoftoi popullit italian me anë të radios kapitullimin e Italisë pa kushte.
Armëpushimi me anglo-amerikanët u nënshkrua në emër të qeverisë italiane nga gjenerali Giuseppe Castellano. Për anën anglo-amerikane nënshkroi kryekomandanti i forcave aleate, gjenerali Eisenhoëer. Më 9 shtator 1943 ushtritë gjermane zbarkuan me parashuta në Itali dhe iu vërsulën Romës. Më datë 10 shtator 1943, nënkolonel Leandro Giaccone, i ngarkuar nga Shtabi i Përgjithshëm, në ora 16, nënshkroi dorëzimin e Romës në komandanturën gjermane. Leandro Giaccone, në emër të qeverisë italiane, i kërkoi komandantit të ushtrisë gjermane që Roma të deklarohej “Citta aperta”, domethënë të mos bombardohej. Kjo kërkesë, që përbënte të vetmin kusht të dorëzimit, u pranua.
Gjermanët u treguan të pamëshirshëm ndaj ushtrisë së mundur italiane, ish-aleates së tyre. Kapitullimin e Italisë ata e cilësuan tradhti, prandaj i poshtëruan dhe i masakruan italianët me mizorinë e tyre të njohur. Divizioni Acqui u shfaros nga gjermanët në ishullin e Qefalonisë, afër Itakës, ishullit të Uliksit. Pushkatimi vazhdoi pa ndërprerë dy ditë e dy net. Shpëtuan vetëm 37 oficerë.
Pas kapitullimit të Italisë, më 9 shtator 1943, në Shqipëri shkelën gjermanët. Hitleri deklaroi se e konsideronte mik popullin shqiptar, që i përkiste racës ariane, dhe se e njihte Shqipërinë si shtet të lirë dhe sovran. Praninë e ushtrive gjermane në Shqipëri e justifikonte me koniukturat e kushteve e të rrethanave të luftës. Sipas Hitlerit, ushtritë gjermane ndodheshin në Shqipëri vetëm sepse u duhej një rrugë kalimi. Me të mbaruar lufta, do të tërhiqeshin menjëherë. Me thirrjet e përsëritura që iu bënë popullit shqiptar me anë të radios e të afisheve nëpër mure, theksohej përkrahja e Gjermanisë ndaj Shqipërisë dhe, në fund, kërcënimi se për një ushtar gjerman të vrarë do të pushkatoheshin dhjetë shqiptarë. Në shumë raste ky kusht nuk u respektua. Për një gjerman të vrarë u pushkatuan më shumë se dhjetë të pafajshëm, u dogjën shtëpi, lagje e fshatra.