![]()
Vargjet e panjohura të dashurisë e luftës të Vedat Kokonës, shkruar në vitet ’39-40 në botimin “Harmoni”; Në titullin origjinal “Dritë dhe hije”, këto poema kanë dalë për herë të parë në vitin 1939 me parathënie të Lumo Skëndos, botuar nga shtëpia botonjëse “Kristo Luarasi”, trashëgimtaret e kanë botuar sipas origjinalit shoqëruar edhe me përkthime të Kokonës nga anglishtja, frengjishtja dhe rusishtja
Një mësues i ri u recitoi një vjershë që ia kishte dridhur një fill të zemrës djaloshit: “na jemi bijt e një fisi t’përmendun/ N’dorë qi i ndriti si rrfeja çeliku…”, dhe, të nesërmen djaloshi kujton se mësuesi i vuri të kopjonin një vjershë edhe më të bukur që fillonte kështu: “Porsi kanga e zogut t’verës/ Qi vallzon m’blerim të prillit/ Porsi i ambli flladi i erës/ Qi lmon gjitë e drandofilit…”. Dhe atë ditë e kuptoi se kishte vjersha të shëmtuara dhe të bukura, ashtu si edhe femra, burra, këngë, verëra e më the të thashë dhe se gjëja më e çuditshme në jetë ishte ajo që sipas tij, disave u duket e bukur dhe e bukura e shëmtuar, se e drejta e shtrembër dhe e shtrembra e drejtë, se klasicizmit i ka ikur koha, se s’ka si surealizmi, e kubizmi, e dadaizmi, apo kristianizmi e myslimanizmi, budizmi, marksizmi dhe kështu me radhë. Ky i ri që reflektonte pas, pothuaj tetëdhjetë vitesh, ishte përkthyesi Vedat Kokona, që vazhdon se për ndonjë gjë gëzohej shumë: se disa gjëra që i kanë pëlqyer që në në moshën e djalërisë së njomë, i kanë pëlqyer deri në fund të jetës. “Janë si yjet që ndritin natën në qiell. Mos më është trashur vallë lëkura sa të mos lërë të depërtojnë atje disa valë tejet kumbuese që s’arrin t’i kapë shqisa e gjashtë?…” Në këto dilema, në kujtimet e tij sjell: “një ditë mora pendën poetike dhe bëra një vjershë. Vjersha fillonte kështu: Kur u ndamë, moj pëllumbeshë, natën n’hije në qetësi, Mora udhën përmes kopshtit, ah! Ku piqeshim të dy…
Shënon se i pëlqentë veçanërisht, ah!-u që dilte nga fundi i shpirtit. “Vjershën s’po e vazhdoj, se më vjen turp nga vetja për këtë marrëzi që kam bërë. Se mos kam bërë vetëm atë”, shkruan në sinqeritetin e natyrës së tij poetike, Kokona.
Kur i shkroi këto vargje, djaloshi i ri thotë se aso kohe s’kishte jo pëllumbeshë, por asnjë laraskë. Ndërsa marrëzia më e madhe, në ironi ishte se kjo poezi iu botua duke thënë se: “ai që e botoi në revistën e tij ishte më hafif nga trutë se shkruesi që ishte nja katërmbëdhjetë vjeç. Sikur botuesi ta dinte se ai që kishte shkruar këtë vjershë dashurie i kishte ende buzët me qumësht me siguri që s’do ta botonte. Dhe, në vend që ta botonte, të më hiqte veshin që të mos bëja proçkë tjetër të këtij lloji. Më vonë kuptova se ç’faj të madh bëjnë botuesit që botojnë shumë gjëra që s’vlejnë të botohen dhe s’botojnë ato që duhet të botohen. Si duket, kjo është një sëmundje si shumë sëmundje të tjera që mjekësia s’ka arritur ende ta shërojë”
Natyra e sinqertë, por dhe një soj romance e Kokonës së ri vazhdon. I zënë tashmë nga “afshi i poezisë” që nuk i ndahej ai i dërgon revistës një vjershë tjetër, më të arsyeshme se e para me që ishte nën ndikimin e poezisë lasgushiane, si gjithë të rinjtë që i kishin hipur Pegasit (kalë fluturues, lindur nga Medusa, që simbolizon frymëzimin poetik, që do t’i hidhte kokëtatëpjetë sepse s’dinin të kapeshin si duhet te jelet e tij të kërleshura…
Kështu do niste këtë udhë të letrave Kokona, “ku do të më zbardheshin flokët, kaluar mbi Pegasin, me drizat e ferrat e ligjeve nëpër këmbë, përmes betejash të njëpasnjëshme me fitore dhe humbje, me lindje dhe perëndime dielli, si vetë natyra e përjetshme”…
Në këtë prolog të gjatë, të rrëfyer prej tij në librin me kujtime “endur në tisin e kohës”, Vedat Kokona na lë të kuptojmë njëkohësisht librin e tij të vetëm, e të parë me poema që njohën publikimin e parë në vitin 1939, nga shtëpia botonjëse “Kristo Luarasi” me titullin “Dritë dhe hije”. Ky botim, rikthehet pas afro 78 vitesh nga trashëgimtaret, sipas origjinalit në brendi, por në kopertinë e titull të ndryshuar, tani “Harmoni” shoqëruar në kapituj me poezi e fragmente të shqipëruara nga origjinali si Shakespeare, Kipling, Payne, Kilmer, Longfelloë, Khayam, De Heredia si dhe shqipërimë nga origjinali të autorëve rusë si Pushkin, Lermontov, Surkov, Isakovski, Simonov dhe Vapcarov.
Ashtu si botim i ’39, garanci për vlerën poetike na e jep Lumo Skendo, alias Mit’hat Frashëri. Vitet kur boton Kokona kanë qenë më kulmore për letërsinë shqiptare, në mendim, filozofi, publicistikë e letërsi. Deri sot, ajo atmosferë e mendimit dhe letërsisë ende nuk është përsëritur. Ndaj dhe natyra poetike e Kokonës, dhe emocionet e tij në kujtimet që ka lënë janë të lidhur me këtë periudhë kur ai ishte veçse një djalosh i ri, që po ndiqte këto gjurmë.
Fakti që kthehet nga Sorbona nga studimet për drejtësi, duke refuzuar edhe punën si gjyqtar, vetëm për t’iu rikthyer asaj që pati ëndërruar mbi letrat, poezinë, përkthimin dëshmon se sa kishin ndikuar mbi jetën e tij personalitetet e viteve ’30 ’40 si Mit’hat Frashëri, Ernest Koliqi, Kristo Floqi, Branko Merxhani, Nebil Çika, Vangjel Koça…Kokona i ri nuk i bindet kështu një “urdhri” pragmatik për jetën e tij, duke filluar punën si gazetar e përkthyes, me të cilat ishte i lidhur më herët.
Prandaj poemat e tij në “Dritë e hije”, me këtë kontekst të kohës na vijnë të natyrshme, duke zbuluar tiparet e një natyre poetike, që këndon shpirti për dashurinë, të bukurën dhe jetën, por njëkohësisht me ndjeshmërinë e një intelektuali për kohët e vështira, dhe fatet historike që i ranë për pjesë të kalonte Shqipëria para revanshit të ideologjisë komuniste.
Pushtimi fashist nuk e la indiferent. Krahas poemave për dashurinë, vuajtjet e një burri, drithërimen e puthjes, fytyrës emblematike të të dashurave të tij, Kokona do ndalej në “protesten” e tij ndaj fashizmit.
Megjithatë është aq e fortë natyra poetike, dhe ndjeshmëria e tij sa vargjet e dashurisë mbajnë kujtime, memorie, ankthe që rrallë i ri do të kishte guximin e sinqeritetin të kalëronte mbi vrulle të tilla shpirtërore. Kokona i dashuruar është i hapur të tregojë romancën e tij, me plot elegancë, në ëndërrime lirike duke shkaktuar ndjenjë e njëkohësisht duke larguar vetveten në një botë më të largët, se thjesht ky atdheu i tij, që e bënte patriot.
“Sa të ketë njeriu një zëmrë, sa të jet’ i zoti të psherëtijë, të qajë, të qeshnjë, sa të ketë nevojë të ndjejë dhe të kujtohet, aqë kohë edhe do t’i pëlqejë të këndojë vjersha. Vjershat janë më teprë sa të folur: Njëkohësisht janë dhe rënkim, ose gëzim; si kanga, si të kërcyerit rrëfejnë, jo vetëm me gjuhë, por edhe me gjeste. Vedat Kokona po na jep këtu një volum për të na shoqësuar me ndjenjat, në pësimet, ose dhe makar në shënimet e tij. Unë shoh këtu një kanisk për letrat tona. Sa më shumë të ndjejmë aq më të begaçme e kemi shpirtin; dhe sa më të pasur shpirtin aqë dhe më të math thesarin e letërsisë. Ay që na ndihmon në këtë udhë na ka bërë një shërbim. Mbase dhe na ka hapur shtegun të krijojmë një lumtëri për veten tonë. Kritika dhe studimi i vjershavet nga pikëpamja e estetikës s’është vetëm një gëzim ose një zbavitje spirituale për atë që e bën. Është edhe një ndihmë për zgjanimin e kuptimit tonë, çelje e dritarevet që na rrinin mbyllur…”, shkruan Lumo Skendo në parathënie, që nuk bëhet vetëm një fjalëmirë për poetin e ri, por zbërthen në një dimension më të lartë gjithë përpjekjen e asaj plejade për të zgjuar tek shqiptarët mendimin. Dhe në këtë rast Skendo prek dobësinë, atë që është më njerëzore ndjeshërinë, që dashuria është pasuri shpirtërore. Vëllimi nis me poemën “Prrall’ e vjetër” një dëshirë e poetit, që nuk njeh kufinj për të dashur, për ta përsëritur qoftë edhe në mënyrë ëndërrimtare fjalën “të dua”: “Me shpirtin e çqetësuar unë mundohem/ të ligjëroj, të ligjëroj, shumë e më shumë;/me re fundet e zëmrës më mbulohen/ dhe derdhet në greminë gjithë ay lumë/fjalësh. Të them se shumë të dua,/ të them se një në botë ti je për mua/kur ty të mbyllen sytë për gjumë./Më duket ahere se është më mirë/ të rrijë pranë teje ashtu pa folur,/ashtu pa folur dhe n’errësirë/ të çlodh pak zëmrën që m’është lodhur…”
Ashtu si poemat e tjera si “Dram’ i ynë”, “Interval”, “Përjetësi”, “Mbrëmje gushti”, “Harmoni”, “Ti, unë dhe shiu”, “Albumi”, “Ligjërim”, “Në prove”, “Fjalë” etj janë të gjitha vargje dashuri, vuajtje për të dashurën, të pamundurën, ëndrrën, për shpirtin, për ndjenjën se si gufojnë nga gëzimi, si dergjen nga dhimbja, si përhumben nga dëshira, shpresa…janë pothuaj të gjitha epike në lirizmin e tyre, të pjekura por edhe naïve, krejt të pastra në shpirt, pothuaj magjike. Ky është Kokona që nuk e kemi njohur sa duhet, dhe së paku ky vëllim “Dritë dhe hije” do na kthente vite mbrapsh për të kuptuar si krijohen personalitetet.
Në kujtimet e tij, botuar nga familjarët më 2015, Kokona ka rrëfime të sinqerta për të kuptuar pse buronin ato vargje nga rinia e tij e hershme; aventurier, i sinqertë, i dehur nga pasioni.
Kur ka shkelur në Korçë për herë të parë, ka treguar për mbresat e tij të thella, ku në rikthim si ish nxënës i liceut ja ç’mbresë sjell ndër të tjera: “njerëzit e këtij qyteti edhe gjuhën e kishin ndryshe, si më të ëmbël, sidomos ajo fjala nukë në gojën e çupave tingëllonte si një tel kitare, apo ndoshta ashtu më dukej mua ngaqë më pëlqenin ato nga goja e të cilave dilte kjo fjalë?…”
Më ’34 në një konkurs kombëtar për tregimin e shkurtër, për të cilin do të jepeshin 250 franga ari, Kokona impenjohet për herë të parë nga mendimi për të shkruar në prozë. Reflektimi e shqetësimi i tij se për çfarë të shkruante rrëfehen në mënyrë të sinqertë, por ne sot e lexojmë si një proces estetik, ndershmëri krijuese, ku mbas një “lufte” të brendshme ai thotë: “Ja, për çfarë duhej të shkruaja, për gjëra që i kisha jetuar dhe ndier vetë, që më kishin prekur zemrën, që më kishin bërë të qeshja kur e shihja Serafimin me Gogon, ose të qaja kur qava që më vdiq gjyshja! Po, se ç’më shtyu dhe mora ushtarin që s’e njihja fare dhe shkrova tregimin dhe vura titullin “Lutja e fundit”,. Shënova poshtë, – siç porositej, -pseudonimin Malo, e mbylla në një zarf të madh, ku futa edhe zarfin e vogël me emrin tim, dhe vajta dhe e hodha në kutinë e postës, me shumë pak shpresë që të fitoja konkursin. E fitova! S’më besohej!…” Përveç frangave të arit, Kokona i ri bashkë me dhjetë studentë shqiptare ishin ftuar të kalonin dy javë në Stokholm, kryeqytetin e Suedisë, dhe dy javë në Kopenhagë. Ishin udhëtime mbresëlënëse për të riun kur e para gjë që sjell nga këto kujtime janë përshkrimet e vajzave që ndesh: …Stokholmi më mahniste. Në restorantet shërbenin vajza flokarta, me fytyra të shëndetshme, shumë të bukura, – apo më dukeshin mua? “ Dhe ja, në kiçin e rrumbullakët të vaporit të vogël të bardhë, si ai i Karshijakasë që e çonte kur ishte fëmijë i vogël, çdo ditë në Izmir, Kokona ndërsa vështronte detin ndalet në sytë e një gruaje, që s’ja kishte ndarë vështrimin: “Me sa duket, i ka kaluar të tridhjetat. Nuk është flokartë si shumë suedeze. E vështroj edhe unë dhe bëj buzën në gaz. Edhe ajo më vështron dhe bën buzën në gaz. Pikërisht si në ato tregimet e Mopasanit, që i kam lexuar si i dehur në një botim me ilustrime të Albin Mishelit, ilustrime që u jepnin një farë arome përshkrimeve aq të bukura të skenave epshndjellëse të shkrimtarit të madh. Ngrihem i afrohem dhe i flas frengjisht. Ajo bën buzën në gaz dhe tund kokën në shenjë mohimi. Sa me lezet e tund kokën, apo ashtu më duket mua që deri atëhere s’kam njohur grua të huaj? Si janë vallë të huajat? Kjo s’ka ndonjë bukuri që të të prishë mendtë, siç thonë atje në Korçë, por është e huaj dhe të huaj s’të ka prekur dhëmbi, or shqipo! I flas italisht. Ajo prapë qesh lehtë, dhe bën të njëjtën lëvizje me kokë. Nga ato pak fjalë që di gjermanisht i flas në këtë gjuhë. Ajo buzëqesh përsëri dhe përsëri tund kokën. Ulem pranë saj, e vështroj, më vështron, i buzëqesh më buzëqesh. I kap dorën, ajo shtrengon timen, prapë me buzë në gaz…Vapori pas dy orësh shëtitje ndal prapë në skelën ku na kish marrë…” Kokona i ri “mallkon” gjuhën, ndërsa kishte provuar për herë të parë dashurinë pas lojërave të përqafuar, duke u shkulur gazit, duke fluturuar në ajër dhe papandehur: ja, ku na u puthitën buzët! “Lëre se ç’tregim që ish ai! Ja, ky ishte tregim i denjë edhe për pendën e atij Mopasanit që më kish dehur kaq herë!”…Të dy vetëm emrin i kishim shqiptuar njëri tjetrit, pastaj rrugët ishin ndarë duke kujtuar: “Aq bukur më tingëllon në vesh emri im kur ajo e tha, sa s’e kam dëgjuar kurrë me një shqiptim kaq të ëmbël. Ky emër më ka ndjellë gjithmonë qortime, si tingulli i një teli të shkurdisur, kurse tani që doli nga ato buzë të bukura, me duket i melodishëm, si një rënkim i embël violinçeli. I bëj me shenjë të më thotë emrin e saj: Inga Vassineus. Kaq dhe asgjë më shumë, s’dimë nga njëri tjetri. E ç’na duhet të dimë më shumë? E ç’duhen fjalët kur dy kundërshtarët janë ballë për ballë në mejdanin e bejlegut dhe presin vetëm fjalën “Hidhu”! për t’u përleshur në betejën që ka filluar që me Adamin dhe Evën dhe që vazhdon si valle e përjetshme? Bëhem trim – por se mos duhet trimëri e madhe kur e ke vënë kundërshtarin poshtë dhe kur ai pret, me gushën e nderuar sikur të lutet t’i futësh thikën, – e përfshij për beli dhe e shtrij në shtratin që është aty afër, nga ngrihemi të nesërmen vonë, unë i freskët dhe gati për sulme të reja, ajo e lodhur, flokëprishur, e përgjumur me një fytyrë pak të fishkur, si ajo lulja e vrarë nga stuhia e natës…”. Ky ishte Kokona, me histori të rrëfyera për gratë e tij, si dashuronte një i ri, ndjenjat që e pushtonin papritur, kur përjetonte ndarjet, kur shpirti i trazohej, kur ndjenjte zbrazëtirën: “Po ç’dashuri ishte ajo që ishte shkrirë si vesa e mëngjesit? Me sa duket, atëherë kisha përshtypjen se dashuroja, kurse tani, që s’e kisha më në faqe pushin e miturisë dhe as të dashurisë së parë, e ndieja fare ndryshe këtë zbrazëtirë që provoja. Edhe pas shumë dëfrimeve e shfrimeve, me sa dukej, lëkura s’më ishte regjur aq sa të mos ndiente shigjetën e Kupidit, dhe ato luleshtrydhet e kuqe në atë shportë të vogël të lidhur me kordele të kaltër, më kishin lënë në zemër një plagë që e lëndonte për herë të parë…” Me këto mendime kishte kaluar një ditë në Romë, ku mbrëmja e kishte kthyer tek vetja, me mendimin se ishte më fatkeqi në botë. Kokona kujton ëndërrimet, si ka kaluar shumë ore dëfrime, nga ato që i ëndërrojnë të rinjtë, realizuar qysh në moshë të hershme në Suedi, Danimarkë, në Francë, me shumë aventura të tjera që e joshte e ardhmja, por ja “ato luleshtrydhet që kisha ngrënë më kishin lënë çuditërisht në gojë një amëz të ëmbël dhe të hidhur bashkë, një amëz që, me sa dukej, nuk do të zhdukej ashtu siç ishin zhdukur amëzat e tjera…”. Janë këto histori, aventura, jetë rinore që kanë reflektuar poezitë e dashurisë së djaloshit në rini, një rini me pasione,të vrullshme e jetuar, por edhe e rrëfyer ndoshta nga të vetmit shkrimtarë për marrëdhëniet me gratë që kanë dashuruar.
Kjo botë ndjenjash të trazuara, janë reflektimi i poemave të para të Kokonës, pse Lumo Skendo i mëshonte zemrës, dhe dashurisë së tij në vargje. E mbyllim me Skendon që flet në parathënie mbi këto ndjenja të djaloshit të ri: “Por autori, që është nga universiteti, di dhe të këndojë, edhe të shkruajë. Jemi larg asaj kohe- e cila, me gjithë këtë, mua më duket si dije – kur kujdesesha të lë pa botuar nëntëdhjet për qind të vjershavet që më vinin: Linja vetëm aq sa duhesh për të mos dëshpëruar dhe për të mos çkurajësuar poetët e panjohur. Ndoshta sot disa syresh janë bërë vërtet poetë. Nërmjet dyzet dhe tridhjet vjet më parë shum’ishin, që pandehnin se të tridhjet e gjashtë shkronjat e abecesë ishin mjaft për të hapur gjithë dyert e diturisë. Njëri me zëmrë të bardhë a nukë më thoshte me një sinqeritet të math: “unë vjershat i bënj shumë lehtë, por në prozë nuk shkruaj dot?” Koha na stërvit të mundohemi, të punojmë me një dozë vuajtje. Si çdo të pësuar, edhe kjo na mëson të shjojmë më mirë kujdesimin tënë. Autorin e ri, jo vetëm e uronj, por e falenderonj”.
Violeta Murati
Prej kohësh ajo luftonte për të jetuar. Shumëkujt mund t’i duket sentimentale dhe ndoshta pak poetike por për ata që e dinë çdo të thotë kimioterapi e dinë mirë kuptimin e luftës për të jetuar.
