Nga Alda Bardhyli

A do të dëgjohet sot para mesditës zilja e telefonit në apartamentin ku Kadarenjtë jetojnë këto kohë në Paris, për t’i thënë që është ai i përzgjedhuri për Nobelin në letërsi? A do ta marrë Ismail Kadare sot çmimin Nobel në letërsi, çmim, që sipas njoftimit zyrtar të Akademisë Suedeze do të jepet sot në orën 1:00 p.m. sipas orës zyrtare në Stockholm? Unë do të thoja po, duke besuar në dimensionin e vjetër konservator mbi të cilin ka funksionuar prej dekadash kjo Akademi, duke menduar hartën gjeopolitike që këtë vit e afron më tepër Nobelin me Europën, por duke parë vendimin e guximshëm të saj një vit më parë, duke ia dhënë çmimin Nobel Bob Dylanit, më bën të mos jem e sigurt në gjykimin tim. Prej vitesh ka një largim të këtij institucioni nga konturi kryesor mbi të cilin Alfred Nobel besoi ku do të ngriheshin vlerësimet që do të jepeshin në emër të tij. Këto janë kritikat që janë shtuar ndër vite ndaj Akademisë Suedeze që kur rumunia Herta Muller u vlerësua me këtë çmim në vitin 2009, apo dhe kur vetë francezët do të befasoheshin nga emri i Patrick Modianos, apo kur një gazetare lufte si Svetlana Alexievich do ta merrte këtë çmim më 2015-ën. A mund ta fitojë çmimin e madh letrar me të cilin janë vlerësuar shkrimtarë si Hemingway apo Albert Camy, Faulkner, Hesse, një ditar me shënime lufte? Sigurisht ajo mund të fitonte çmimin Pulitzer, por nuk mund të mbajë të njëjtën trofe që mban Toni Morrison, apo Boris Pastërnak. Diskutimet mbi atë ku po shkon çmimi Nobel këto vite, dhe cili është qëllimi i lëvizjeve gati-gati të pabesueshme të Akademisë Suedeze ka kohë që kanë përfshirë emra të njohur të mendimit letrar në botë. Por le të ndalemi te Kadare. A do të jetë ai fituesi sot?

Në historinë e shekullit XXI, Ismail Kadare është padyshim një nga shkrimtarët më të mëdhenj, me një histori jetësore po aq sfiduese sa dhe librat e tij. Ndërsa Europa Lindore, apo shumë vende që kanë përjetuar Luftën e Ftohtë, stalinizmin, përplasjet e reja të cilivizimeve, apo rritja gjithnjë e më tepër e dominimit të feve në jetët tona, na kanë bërë të mos e kthejmë shumë kokën pas, duke na bërë të mendojmë se si duhet t’i përballojmë “rreziqet e reja”, Kadare ka aftësinë të na bëjë të mos harrojmë. Trazirat e sotme jo vetëm në Lindjen e Mesme, përplasjet e reja mbi identitetin, mëritë e vjetra ballkanike, kanë në qendër pikërisht harresën. Librat e Kadaresë vazhdojnë të na tregojnë se sa e rëndësishme është ballafaqimi me të shkuarën, dhe njohja mirë e saj. Veprat e tij ruajnë kujtimet e jetës së zymtë në Shqipërinë e vogël komuniste. Ndoshta vetë ky absurd, ndjesia e një ankthi të llahtarshëm i bën këto vepra të jenë një dëshmi e jashtëzakonshme për shekullin, fillimet letrare të të cilit dallohen për tmerrin rreth të cilit shkroi Kafka. Shqipëria është rasti më unikal i një diktature që lulëzoi mu në zemër të Evropës, dhe librat e Kadaresë do t’ia tregojnë gjithmonë botës këtë. Kadare do të na tregojë se çfarë ishte në të vërtetë komunizmi, dhe se do duhet kohë të harrohet një nga tragjeditë më të mëdha që për më shumë se gjysmë shekulli jetuan shqiptarët.

Ai është shembulli i gjallë se si një shkrimtar arriti ta sfidonte diktatorin e tij, dhe të shkruante libra që të lexoheshin në masë në perëndim, pikërisht nga oborri i komunizmit. As Vaclav Havel apo Solzhenitsyn nuk mund ta bënin një gjë të tillë, në një diktaturë që nuk ngjasonte aspak me atë të Evropës Lindore. Letërsia e shkruar gjatë komunizmit në Shqipëri ka qenë ndër të vetmet që ka prodhuar disidencë, dhe këtë mund ta gjejmë lehtë dhe te vepra që konsiderohet si më ideologjikja e Kadaresë, “Dimri i vetmisë së madhe”. Një libër ku shkrimtari e sjell si personazh pozitiv Enver Hoxhën por në të njëjtën kohë tregon mjerimin e jetës së përditshme në vend. Ai e shpreh sfidën e tij përmes paraqitjes së jetës së përditshme në socializëm dhe përmes evokimit të fuqishëm të Shqipërisë së lashtë, më të qëndrueshme se ajo e Enver Hoxhës. Vetë titulli i librit “dimri i madh” ishte një ikje e autorit nga subjekti për të folur përmes një metafore për një dimër të përhershëm që kishte në shoqërinë dhe jetën shqiptare. Romani nis me banorët e Tiranës që përpiqen të rivendosin antenat e radiove e televizorëve të rëna gjatë stuhive të shtatorit dhe e mbyll atë me të njëjtën skenë mbi çatitë e mbuluara nga bora. Kjo është gjuha e mrekullueshme e letërsisë, përmes së cilës ai jepte mesazhet e një mbylljeje totale dhe traumatike që shteti i kishte bërë popullit. Në një botë që ka aq shumë nevojë për modele, Kadare është modeli i jashtëzakonshëm i një qëndrese dinjitoze nën një regjim totalitar. Debatet e fundit të bëra në shtyp mbi raportin e tij me regjimin, pavarësisht tendencave për ta paraqitur Kadarenë si një “shkrimtar oborri” nuk kanë mundur të eklipsojnë figurën e tij. Duke patur parasysh që diktatura e Enver Hoxhës nuk ishte e ngjashme me asnjë diktaturë tjetër në Europën Lindore, dhe duke parë shembuj shkrimtarësh në vende të tilla që kanë pranuar bashkëpunimin me regjimin, qëndrimi i Kadaresë ndaj diktatorit dhe diktaturës e bëjnë atë një shembull të jashtëzakonshëm të këtij shekulli. Në librat e tij gjejmë betejën e heshtur mes shkrimtarit dhe diktatorit, lirisë dhe mizorisë, duke qenë një dëshmi e vërtetë mbi të shkuarën. Në historinë e këtij shekulli asnjë shkrimtar nuk ka mundur të shkruajë vepra me kaq shumë dritë e shpresë brenda, teksa vetë jetonte në një terren tepër të zymtë. E Kadare ka mundur ta bëjë këtë, duke besuar në joshjen e hershme dhe të mrekullueshme të letërsisë, që kur ende fëmijë do të merrte në duar për herë të parë “Makbethin”. Ashtu si Makbethi vrau mbretin e Skocisë, Kadare përmes letërsisë arriti “ta vriste” diktatorin e tij, duke shkruar vepra që do të lexohen në çdo kohë… Ndaj sot telefonata në apartamentin e Kadarenjve nuk do të ishte vetëm një trofe i merituar ndaj shkrimtarit më të madh të kohës, por dhe një trofe për qëndresën dhe ëndrrën e përhershme të letërsisë.

Pavarësisht se disa media suedeze kishin paralajmëruar se Ismail Kadare mund të fitonte çmimin Nobel në Letërsi, kjo gjë nuk ka ndodhur as sivjet.

Fitues është shpallur britaniku Kazuo Ishiguro.

Novelisti me origjinë nga Japonia u vendos në Britani kur ishte vetëm 5 vjeç.

Ishiguro është një nga autorët më të njohur të fiksionit bashkëkohor në botën angleze, pasi ka marrë katër nominime për “Man Booker Award” dhe ka fituar çmimin e vitit 1989 për romanin e tij “The Remains of the Day”. Në vitin 2008, “The Times” rendit Ishiguro të 32-in në listën e tyre të “50 shkrimtarëve më të mëdhenj britanikë që nga viti 1945”.

Romani i tij i shtatë, “The Giant Buried”, u botua më 3 mars 2015 si në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ashtu edhe në Mbretërinë e Bashkuar.

Fituesi i fundit i çmimit prestigjioz për vitin 2016 ishte shkrimtari dhe kantautori amerikan Bob Dylan.

Për herë të parë me këtë çmim u laureua shkrimtari francez Sully Prudhomme në vitin 1901.

Studiuesja Genciana Abazi Egro pas veprës së Nazim Beratit, përmbys deformimin letrar që u ndërtua në shekullin 20-të, në diktaturë, për poezinë e Hasan Zyko Kamberit që nga realizmi socialist ishte konsideruar rëndom si bejtexhi. Me botimin tekstual kritik dalin në dritë tre dorëshkrime të mbijetuara të H.Z. Kamberit dhe gjithë krijimtaria letrare që ka mbërritur prej tij deri më sot.

Intervistoi: Violeta Murati

Për herë të parë, ju na sillni të plotë në një botim tekstual kritik poezitë e Hasan Zyko Kamberit. Çfarë plotëson ky botim në studimet tonë, ku është mbështetur?

Ky botim është ndërtuar mbi tri dorëshkrimet e mbijetuara të Hasan Zyko Kamberit dhe përmbledh gjithë krijimtarinë letrare që na ka mbërritur deri më sot prej tij. Kjo vepër është e hapur për lexuesin e të gjithë kategorive, dhe besoj se njohja e krijimtarisë së tij do të përcaktojë për pasojë dhe vendin që i takon këtij poeti në historinë e letërsisë shqipe.

Ky poet ka qenë shumë i dashur për shqiptarët në shek. 19. Por në shek. 20 poeti humbi shumë nga lavdia. Madje vepra e tij nuk u botua dhe lexuesit e njohën vetëm nëpërmjet disa fragmentesh poezish të botuara nëpër antologji.

Krijimtaria poetike e H.Z.Kamberit vjen pas botimit të edicionit të Divanit shqip të Nezim Beratit, ç’histori e ka ndjekur këtë libër?

Fill pas Nezim Beratit, iu vura punës për të botuar veprën e poetit Hasan Zyko Kamberi. Kjo sepse, të dy këta poetë kanë patur një njohje të konsiderueshme në kohën kur kanë jetuar, por edhe sepse janë poetët që hasen më shumë në dorëshkrimet shqipe me alfabetin arab. Por ndryshe nga Nezim Berati, Hasan Zyko Kamberi ka qenë i pranishëm në ligjërimin e intelektualëve nacionalistë shqiptarë jo vetëm myslimanë (Naim Frashëri, Hafiz Ali Korça, Lumo Skëndo …), por edhe të krishterë (Thimi Mitko, Jani Vreto, Vissarion Dodani…).

Në fakt botimi i kësaj vepre është tejet i vonuar, pasi si poeti më i madh i kohës së tij, ai prej kohësh duhej të ishte njohur i plotë nga lexuesi dhe opinioni i gjerë shqiptar.

-Si shihet në konktekstin e historisë ky autor? Në ç’kohë ka jetuar?

Poeti Hasan Zyko Kamberi ka jetuar deri në dekadat e para të shekullit 19, në kapërcyell të dy kohërave të rëndësishme në historinë e shqiptarëve. Pikërisht kur në Ballkan po i vinte fundi stabilitetit disashekullor osman dhe po hapej epoka e proceseve nacionale.

Krijimtarinë e tij mund ta ndajmë në dy pjesë, marrëdhëniet e njeriut me Perëndinë dhe  marrëdhëniet e individit me realitetin e përditshëm. E thënë me fjalë të tjera një pjesë e krijimtarisë mbështetet në letërsinë klasike të Divanit, ndërsa pjesa tjetër në letërsinë realiste.

Ai është i pari ndër poetët e shek. 18 që shkëputet nga modelet e letërsisë klasike të Lindjes dhe lëvron fort poezinë realiste. Kjo natyrë komplekse e veprës së tij ka bërë që ai të jetë ndër poetët e parapëlqyer përgjatë shekullit 19.

-Është një fakt interesant kur kujtojmë se nuk ekziston ndonjë biografi, e shkruar, si keni arritur t’i mblidhni të dhënat rreth jetës së tij?

Për këtë poet mungojnë burimet dokumentare. Në vendin e tij të lindjes, në Starje të Kolonjës, për të rrëfehen shumë legjenda, veçanërisht për marrëdhëniet e afërta që ka patur me Ali Pashë Tepelenën, por që është e vështirë të dokumentohen. Përveç kësaj edhe në varrin e poetit, që ndodhet në Starje dhe njihet me emrin Tyrbja e Baba Hasanit mungon data e vdekjes sepse tyrbja së bashku me mbishkrimet e saj ku jepeshin dhe të dhëna konkrete është djegur nga trupat greke më 1914. Kështu që të dhënat e vetme mbi jetën e tij i kam nxjerrë nga poezitë që në shumë raste japin informacione të natyrës biografike.

-Çfarë të dhënash ofrojnë poezitë për marrëdhëniet e poetit me Ali Pashë Tepelenën, ka pasur një lidhje mes tyre?

Më tepër se për marrëdhënie të drejtpërdrejta me pashain e Janinës, në poezitë e Hasan Zyko Kamberit mësojmë për perceptimin që kishte popullsia e asaj kohe për atë se ç’kishte ndërmend të bënte pashai i Janinës me pashallëkun e tij dhe të çfarë natyre shteti aspironte të krijonte. Ali Pashën e konsideronte si njeriun që do të krijonte shtetin e tij dhe që ai e emërton Shqipëri duke na dhënë kështu dhe dokumentin e parë që njohim deri më sot  ku haset për herë të parë përdorimi i termit Shqipëri.

-Kur është përmendur për herë të parë si poet H.Z.Kamberi?

Poeti në letrat shqipe për herë të parë përmendet në dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit 19. Naim Frashëri më 1896 e vendos në kreun e poetëve shqiptarë, kurse pas tij rendit Nezim Beratin dhe Dalip Frashërin. Po në këtë vit, d.m.th. më 1896, Jani Vreto në punimin dorëshkrim mbi historinë e shkrimit shqip shpreh vlerësimet maksimale për poetin. Kurse Thimi Mitko përgatit për botim 3 poezi (Gratë e veja, Paraja dhe Fati im), të cilat i përkthen edhe greqisht, por sikurse ka ndodhur në shumicën e rasteve me poetët shqiptarë të shekullit 19, do të mbesin në dorëshkrim pa e parë dritën e botimit.

-Si janë transmetuar këto poezi?

Poezitë e Hasan Zyko Kamberi janë transmetuar me anë të dorëshkrimeve, që do të thotë se transmetimi i tekstit është realizuar përmes kopjimit d.m.th. shumëfishimi i tyre është bërë me anë të kopjimit me dorë. Kjo praktikë në Perëndim u zëvendësua në mesin e shek. 15 me shtypshkrimin, pas zbulimit historik të Gutenbergut. Mirëpo në Perandorinë Osmane përdorimi i shtypshkronjës për shtetasit myslimanë, për arsye të natyrës fetare filloi relativisht vonë. Shtypshkronja e parë u hap në Stamboll më 1727, por vetëm më 1783 filloi të funksionojë në mënyrë të rregullt. Në këtë kontekst historik dhe institucional edhe tekstet që shqiptarët shkruan shqip me alfabetin arab qarkulluan në trajtë dorëshkrimi.

-Për herë të parë ju pohoni se me krijimin e Mevludit ai ishte i pari që ka përdorur shqipen në lutje dhe ceremoni fetare të besimit islam. Çfarë dëshmon kjo?

Hasan Zyko Kamberi është i pari që ka përdorur shqipen në mësimin dhe praktikimin e fesë islame. Krahas Mevludit ai ka shkruar dhe poezi të natyrës fetare didaktike (Ilmihal), të natyrës informuese, siç janë historia e fesë islame apo historitë për ngjarje të rëndësishme në Islam, si lufta mes Aliut dhe Muavijesë. Por Mevludi (këngë mbi lindjen e profetit Muhamet dhe bëmat e tij) veçohet sepse është hera e parë që shqipja përdoret gjatë lutjeve në ceremonitë fetare të besimit islam. Kështu ai është iniciues i traditës së Mevludeve në shqip pasuar nga Ismail Floqi, Hafiz Ali Ulqinaku, Abdullah Konispoli, Hafiz Ali Korça, apo Tahir Popova në Kosovë etj.

Këto krijime të natyrës fetare teologjike e vendosin Hasan Zyko Kamberin në pozitën e personalitetit të parë shqiptar që në mënyrë të qartë, të mirorganizuar dhe të plotë ka përdor gjuhën shqipe gjatë transmetimit në publik të historisë dhe kulturës islame. Nga ana tjetër, Hasan Zyko duke krijuar në shqip edhe Ilmihali-n (udhërrëfyes i njohurive themeltare doktrinore dhe praktike të Islamit) i cili dëshmohet të ketë qenë pjesë e programit mësimor që zhvillohej në atë kohë në Perandorinë Osmane i ka dhënë kësaj krijimtarie edhe një perspektivë didaktike. Fakti që ka krijuar në shqip poezi fetare me natyrë të qartë didaktike dëshmon për një ndjeshmëri të tijën në çështjen e mësimit dhe të përhapjes së fesë me anën e gjuhës amtare.

Ndonëse poeti nuk e ka artikuluar në mënyrë të qartë “misionin” e tij, krijimi i poezive në gjuhën shqipe mbi të gjitha dimensionet e besimit (shpirtëror, praktik e mendimtar) të shtyn të mendosh se kemi të bëjmë me një punë të vetëdijshme në këtë drejtim. Këtë mendim ma përforcon edhe fakti se një shekull më vonë, Hafiz Ali Korça, pasi artikulon në mënyrë të qartë domosdoshmërinë e mësimit të fesë islame në gjuhën amtare, do të veprojë ashtu sikurse Hasan Zyko Kamberi, duke bërë pjesë të krijimtarisë së tij sistematike dhe qëllimore udhërrëfyesin për njohuritë themeltare doktrinore e praktike Myslimanija, Mevludin dhe veprën Historija e Shenjtë edhe të katër Halifetë. Dhe këto dy krijimtari përbëjnë një shembull par exellence për studimin e mënyrës se si është zhvilluar në gjuhën shqipe ligjërimi fetar islam.

-Deri tani, ashtu siç është ngulitur nga realizmi socialist, Hasan Zyko Kamberi është konsideruar rëndom si bejtexhi. Ç’është ky poet tani?

Termi bejtexhi ka filluar të përdoret në vitet ‘50 të shekullit 20. Ai është krijim i mirëfilltë ideologjik i historiografisë letrare komuniste. Ky emërtim gjeti terren në kushtet kur vepra e këtyre poetëve nuk ishte botuar dhe ishte e vështirë që të gjykohej mbi kapacitetet letrare të tyre.

Sot lexuesi ka në dorë veprën e plotë të gjithë krijimtarisë së mbijetuar të Hasan Zyko Kamberit. Besoj se kjo do të shërbejë si pikënisje nga duhet të fillojë vlerësimi dhe ridimensionimi i këtij poeti.

-Çfarë keni parasysh kur thoni se H.Z. Kamberi ka qenë vazhdimisht në vëmendjen e intelektualëve nacionalistë?

Të bije në sy që vepra e tij ka qarkulluar në duart e të gjithëve duke filluar nga teqetë, tek bejlerët syni, tek intelektualët ortodoksë, dhe ç’është më e rëndësishmja jo vetëm brenda vendit por edhe jashtë tij. Madje ç’është më spektaktolarja dhe që të habit është se vepra e tij nuk ka qarkulluar vetëm me alfabetin arab, por edhe me alfabetin grek. Kjo tregon që ai jo vetëm është njohur, por dhe është dashur. Madje intelektualë si Thimi Mitko dhe Vissarion Dodani kanë tentuar ta botojnë atë. Kurse Jani Vreto shprehet se të gjithë ata që janë jashtë kanë mall të dëgjojnë poezitë e Hasan Zykos.

-Poezitë e H.Z Kamberi tërheqin për natyrën realiste, ashtu siç edhe ju na vini në dukje në parathënien e librit, ç’ishte ky fenomen?

Hasan Zyko Kamberi në poezitë e tij është fokusuar në të përditshmen e njerëzve. Ai ka qenë një vëzhgues i mprehtë dhe kjo e ka orientuar edhe drejt kritikës, e cila shpesh kalon në sarkazëm.

E veçanta e Hasan Zyko Kamberit është se merret me problemet e grupeve margjinale të shoqërisë si të varfërit që ngopen me trahana, gratë e veja dhe vajzat e martuara pa njohur burrin e dashurinë. Realitetin e jep nga optika e këtyre grupeve dhe kërkon që shoqëria të jetë më e vëmendshme ndaj tyre. Kështu shfaq dhe një anë të fortë humanizmi dhe ndjenja për një botë më të drejtë dhe më njerëzore. Kështu ai është i pari në letrat shqipe që ka në fokus gruan dhe i jep zë kërkesave materiale, shpirtërore dhe fizike të saj. Madje ai shkon aq larg sa që objekt të poezive bën dhe marrëdhëniet që ka patur me gruan e tij (Rrapçon), të cilën e ka dashur dhe vlerësuar shumë. Për shkak se komunizmi mbajti qëndrim përjashtues ndaj fesë Hasan Zyko Kamberit ju mbajtën mend vetëm poezitë me karkater realist ku spikat Paraja e cila vazhdon të lexohet dhe të përmendet edhe sot e kësaj dite. Madje bashkëvendasit e tij i atribuojnë poetit meritën që i ka kënduar parasë shumë kohë përpara se Marksi të shkruante Kapitalin.

–A mund të themi se ishte një pararendës i Çajupit,  referuar satirës?

Të dy kanë lëvruar satirën në mënyrë të suksesshme, por mendoj se jemi herët që të vendosim një lidhje direkte mes tyre. Ka ende shumë dorëshkrime shqip me alfabetin arab, njohja e të cilave do të na japë një panoramë të plotë të zhvillimeve letrare. Dhe mendoj se vetëm atëherë mund të gjykojmë mbi ecurinë e realizmit dhe satirës në letrat shqipe.

-Thoni se Thimi Mitko, një ortodoks është marrë me poezitë e H.Z. Kamberit, si ka arritur t’i mbledhë kur kishte problem me alfabetin arab me të cilin ishte shkruar shqipja?

Përveçse të dy, si poeti ashtu dhe Mitko, gjeografikisht vinin nga e njëjta zonë, Thimi Mitko për një kohë të gjatë ka jetuar në Egjipt. Me çdo gjasë ai e ka njohur alfabetin arab që përdorej atje. Për më tepër ka qenë pjesë shumë aktive e kolonisë shqiptare të Egjiptit, ku shumë prej tyre vinin nga zona Korçë-Kolonjë-Përmet-Zagori. Interesant është fakti që intelektualët shqiptarë të asaj kohe kanë bashkëpunuar me njëri-tjetrin shumë më aktivisht se ç’e mendojmë ne sot, pavarësisht se i përkisnin konfesioneve të ndryshme fetare. Thimi Mitko dorëshkrimin e poezive të Hasan Zyko Kamberit e ka marrë nga babai i Teqesë Halveti në Korçë.

– Çfarë mendoni se e ka vështirësuar njohjen e plotë të veprës së këtij autori, kur thoni se ka pasur edhe përfundime të gabuara. Për çfarë bëhet fjalë?

Ideologjitë e shek. 20 kanë penguar botimin e veprës së tij. Është e habitshme se si gjatë shek. 20 u fashit gjithë ajo famë që gëzonte ky poet. Madje u harrua edhe froni ku e ngjiti Naim Frashëri poetin. Studiuesi Osman Myderrizi tentoi në vitet ‘60 ta botonte, por nuk arriti. Koço Bihiku me cilësinë e recenzentit të veprës, arriti deri aty sa poetin e quajti të degjeneruar që merret me gratë e veja dhe nuk kërkonte shkaqet se përse këto gra nuk i kishin burrat pranë. Sigurisht mosbotimi i veprës i hapi rrugë vlerësimeve nga më ekstremet.

“Lala Meredith-Vula, Urtësi sot e mot” – ekspozitë personale e Lala Meredith-Vula, e kuruar nga Monika Szewczyk, hapet të premten më 20 nëntor. Janë dy seritë më përfaqësuese të Lala Meredith-Vula – Haystacks (Mullarët) dhe Blood Memory (Kujtesë Gjaku). Përzgjedhje fotografish nga këto dy punë janë ekspozuar në Athinë dhe Kassel, në kuadër të ekspozitës ndërkombëtare documenta 14, por ekspozita që paraqitet është vlerësuar nga organizatorët se përbën një rast unikal për t’i parë të dyja seritë të ekspozuara së bashku

Fjalët që karakterizojnë ekspozitën e Lala Meredith-Vula në Muzeun Marubi në Shkodër i gjejmë të shkruara mbi një pankartë, në njërën nga fotografitë që artistja shqiptaro-angleze shkrepi në Vranjevc të Prishtinës, më 4 maj 1990. Ato shprehin parimet që udhëheqin një transformim historik delikat brenda një komuniteti. Këto fjalë duket sikur përkojnë me të gjithë punën artistike të Meredith-Vula, e cila na paraqitet në të njëjtën kohë imediate dhe e çdokohshme, duke u integruar me procese të ngadalshme që kërkojnë një shoqëri të gatshme për të pranuar ndryshimet si dhe bashkëveprim me tokën, duke përfshirë këtu edhe materialet natyrore që ajo ofron.

Në gusht 1988, katër ditë pas instalimit të ekspozitës së famshme, Freeze me studentët e artit të Goldsmith, Lala Meredith-Vula e la Londrën (qytet ku ishte vendosur në moshën katërvjeçare pas ikjes nga Sarajeva) për të shkuar në fshatrat kosovarë, ku ajo filloi të fotografonte mullarët. Në këto forma agrare, ajo kishte gjetur “thelbin e veprës së artit”. E nëse dëshironte të rilidhej me atdheun e saj, një dëshirë e tillë abstrakte duhej të rrënjoset diku thellë në tokë, ashtu si vetë mullarët.

Pas tri dekadash dhe qindra fotografish, projekti vazhdon akoma. Por roli i Meredith-Vula si dëshmitare u transformua kur në vitin 1990, ajo mësoi mbi planet e pajtimit të gjakrave në rajonin ku kishte fotografuar mullarët. Kjo është ndarja që bën kuratorja Monika Szewcyzk për ekspozitën personale të fotografes së njohur me origjinë shqiptare, Lala Meredith-Vulës, që pritet të hapet më 20 tetor në mjediset e Muzeut Marubi, me një logo unike “Urtësi sot e mot”. Kjo ekspozitë sjell te “Marubi” dy seritë më përfaqësuese të Lala Meredith- Vula – Haystacks (Mullarët) dhe Blood Memory (Kujtesë Gjaku). Përzgjedhje fotografish nga këto dy punë janë ekspozuar në Athinë dhe Kassel, në kuadër të ekspozitës ndërkombëtare documenta 14, por ekspozita që paraqitet është vlerësuar nga organizatorët se përbën një rast unikal për t’i parë të dyja seritë të ekspozuara së bashku. Përveç tyre, një imazh historik- ai i fotografisë së Kel Marubit në ceremoninë e ngritjes së flamurit në Kalanë e Shkodrës më 19 mars 1914- është përfshirë këtu për të hapur një dialog mes imazheve unike të Meredith-Vula dhe trashëgimisë së pasur të dinastisë Marubi.

“Duke vënë mënjanë për pak kohë magjepsjen nga skulpturat rurale, ajo e orientoi objektivin e saj drejt qindra njerëzve që grumbulloheshin nën drejtimin e folkloristit dhe studiuesit Anton Çeta (1920-1995), për të përmbyllur në mënyrë ceremoniale, gjakmarrje që kishin vazhduar për shekuj të tërë, duke paralizuar kështu edhe komunitetet”, thuhet në fjalën e kuratores.

Bashkëbisedimet e hapura janë shumë të rëndësishme për artin dhe për ndërtimin e ekspozitave. Edi Hila, piktori i mirënjohur shqiptar dhe profesor i gjeneratave më të reja të artistëve që kanë studiuar në Akademinë e Arteve të Tiranës, është shprehur mbi fotografitë e mullarëve të mikes dhe artistes. Hila ka komentuar: “Lala ndërton një dialog me secilin nga mullarët. Ata personifikojnë atë çfarë Lala ka parë dhe çka i kanë thënë asaj”. Ndërkohë, pjesëmarrja e Meredith-Vula në documenta 14, si dhe ekspozita e saj në Muzeun Marubi u mundësua nga sugjerimi i Erzen Shkollollit, i cili në rolin e tij si këshilltar kuratorial në documenta 14 ishte i pari që ia prezantoi punën e fotografes, ekipit të kuratorëve të documenta 14.

E ndoqa pikturën e ekspozuar të Eljan Taninit, në mjediset e Vilës Irion Brush, një vilë e gjendur në kurrizin e Pazarit të Ri, në rrugën “Qemal Stafa”, rrugë me histori. Sot një katrahurë e vërtetë, pisllëk, rroba të vjetra, biçikleta, frigoriferë, mobilie të vjetra, erë e keqe, pallate me tulla të kuqe, ku pjesë-pjesë janë të suvatuara e lyer me një të bardhë vjellacake. Dikur, në vitet ‘30, në trotuaret e saj të pastra, me dyert e lyera, që pas vështronin oborret e vilave të avokatëve, mjekëve, tregtarëve, rrobaqepësve të shkëlqyer, profesorëve dhe të politikanëve të kohës së mbretërisë

Nga Suzana Varvarica Kuka

E ndoqa pikturën e ekspozuar të Eljan Taninit, në mjediset e Vilës Irion Brush, një vilë e gjendur në kurrizin e Pazarit të Ri, në rrugën “Qemal Stafa”, rrugë me histori. Sot një katrahurë e vërtetë, pisllëk, rroba të vjetra, biçikleta, frigoriferë, mobilie të vjetra, erë e keqe, pallate me tulla të kuqe, ku pjesë-pjesë janë të suvatuara e lyer me një të bardhë vjellacake. Dikur, në vitet ‘30, në trotuaret e saj të pastra, me dyert e lyera, që pas vështronin oborret e vilave të avokatëve, mjekëve, tregtarëve, rrobaqepësve të shkëlqyer, profesorëve dhe të politikanëve të kohës së mbretërisë. E ndoqa ekspozitën e Taninit, jo si një prurje e re, pasi krijimtarinë e kësaj forme të piktorit e njohim dhe është e natyrshme që për vetë Taninin është një prurje e re, por në impenjimin tim dëshiroj të sjell disa fakte të tjera.

Së pari, për sinqeritetit e Taninit, i cili pranon me kënaqësi se: “Po, më pëlqen shumë Miro, kam pikturuar që në kohën e studimeve si ai. Pedagogu im Myftar Cubi nuk më ndërhyri askurrë në dëshirën time, nuk tentoi kurrë të më ndryshonte drejtim në edukimin tim artistik”. Jean Miro Ferra (1893-1983) ishte një artist katalan barcelonas, që u edukua si biznesmen dhe artist. U bë shumë i njohur në Paris. Veprat e tij janë një përbërje e frymëzimit nga arti abstrakt dhe fantazia surrealiste. Miro u formua si artist i njohur i modernizmit të shek. XX dhe stili i tij u evolua përmes tensioneve impulsive nervore të brendshme, poetikës estetike që artisti iu dha vizioneve të veta, si dhe mbijetesës së tyre në ashpërsinë që shfaqi koha moderne në të cilën jetuan modernistët.

Së dyti, për temën, të cilën ai e lidh me fëmijërinë e tij, por jo vetëm, pasi ajo është e lidhur me të gjithë ne. Është një kohë që e kemi tejkaluar të gjithë, mbetet një kohë që do ta tejkalojnë të gjithë të lindurit. Por natyrisht jo të gjithë kanë vizatuar e pikturuar, jo të gjithë kanë pasë lodra. E jo të gjithë kemi luajtur e kemi bërë lojëra të njëjta e kemi pasë lodra me forma të njëjta. Çdo kohë ka sjellë lojërat në rrugë e lodrat e veta në shtëpi. Lodrat e Taninit në këtë ekspozitë bashkohen me meditimin e një të rrituri, që tenton të jetë aktiv në fenomenet e së përditshmes.

E thënë kështu thjesht nuk bën asnjë përshtypje, por ftesa e Taninit është domethënëse: Ftohen fëmijët ta vizitojnë këtë ekspozitë me prindërit. Ndërsa të ‘Mëdhenjtë’, mos të rriten shumë seriozisht. Kam si qëllim të kthehem në fëmijëri, duke provokuar pastërtinë e dëshirave njerëzore. Ftesa e tij është konkrete. Vizita nuk kushton vetëm kohë, ajo kushton shumë për fëmijët, ajo kthehet në një hapësirë edukuese dhe veprimtarie mësimnxënie.

Mendoni t’i kishim shumë më mirë të organizuara lidhjet e shkollave tona me sallat e ekspozimeve në Galeri e Muze, qofshin ato private, publike apo kombëtare, se sa shumë vlerë edukimi për fëmijët me artin do të merrte piktura e Taninit dhe jo vetëm? Mbi të gjitha kënaqësia e një fëmije përpara një vepre dhe artistit të saj, përpara ngjyrave të vetë fëmijës dhe ngjyrave të pikturës së artistit do të ishte një vlerë në kërkim të formimit të transcendencës së një brezi që nis jetën. Në mënyrë të vullnetshme, bashkësia nxënëse dhe lektorë, përmes disa projekteve, do të realizojë takime të tilla, edhe pse të pakta.

Së treti, Tanini, nuk pretendon artin e madh, që ka për detyrë të çudisë apo tronditë për ndryshim themelet e sistemit të artit në Shqipëri. Ai me shumë ndjesi dhe me një memorie pozitive shkon tek e shkuara e kohës së vet dhe tenton të risjellë si një i rritur përmes figurave, të cilat e marrin inspirimin nga koncepti figurativ i artistit Miro. Ai i drejtohet formës së artistit katalan, por në dosjen e tij të kujtesës ka fëmijën e rritur, që sheh paqe edhe tek e keqja.

Së katërti, figurat imagjinative, që ekspozon krejt lirshëm Tanini, janë gjenerim prej një përvojë të njohur e të shfaqur në shekullin XX. Ajo i përket parimit të atyre modernistëve, që imazhin e prodhuan si jo-objektiv, me forma biomorfike, gjeometrike dhe abstrakte. Dhe për këtë ai nuk bërtet, por pranon me qetësi zgjidhjen e tyre.

Kam idenë se piktori ia ka arritur qëllimit që ekspozita të na tregojë cilat janë objeksionet tematike të Taninit, të cilat vijnë krejt të abstraguara dhe aspak agresive në grafikimin e linjës dhe mbushjen me ngjyrë të formës-shenjë që linja e tij krijon. Kjo lexohet e qartë, sepse piktura e Taninit buron nga një mendim-ide mbi një fenomen, lodër, objekt apo ndjesi e memorizuar dhe më pas kthehet në një interpretim figurativ dydimensional. Tanini ka një shpjegim për çdo 50-të pikturë të tij, por ka lënë të lirë çdokënd të bëhet pjesëmarrës aktiv, për të interpretuar dhe shprehur mendimin-pasojë mbi pikturën, sipas shkakut-imazh që ka figura. Ai pranon të bëhet kjo “lojë” e re me humor dhe seriozitet.

Tanini nuk vjen krejt rastësisht dhe për herë të parë me këtë ekspozim, sepse në prapavijën e tij krijuese ka disa përvoja, me të cilat publiku i Tiranës dhe më gjerë është njohur, pasi disa shenja të tilla figurative janë hedhur tashmë në muret e anëve të disa bulevardeve të kryeqytetit tonë. Kjo ekspozitë ka një citim në titull shumë kurioz dhe tërheqës, “Detyrë Klase”, një titull aktiv dhe përmbajtësor për çdokënd në këtë rruzull. Prezenca e detyrave të klasës është një obligim, edhe pse në dukje Tanini në këtë ekspozitë hyn në formën e një shakaje apo gjëegjëze të këndshme. Si shaka sepse jam e bindur që atij i ka dhënë një kënaqësi ta pafund, pasi mendimi fillestar ka qenë i çlirët dhe pa ngarkesa serioziteti, siç e përmenda dhe më lart, si dhe natyrshëm i ka thënë vetes “ej po e provoj një herë”. Dhe si gjëegjëza, sepse cilido që qëndron ballas veprës së tij, nuk do gjejë asnjë titull dhe mund të thotë atë që ndjen e që zbulon, e cila nuk është asnjëherë titulli dhe figura që ka autori. E kjo merr formën e një gjëegjëze.

Në ekspozitë Tanini sjell origjinën e shpalosjes së krijimit të veprës që vjen siç ai mendon se: I vogël mbaja gjithmonë një dosje, ku vetëm pikturoja thuajse të njëjtat gjëra. Ngjyrosja hapësirat që krijoja vetë dhe iu jepja interpretime duke ua treguar më të mëdhenjve. Flisja me figurat e mia, siç luajnë fëmijët me lodrat e tyre. Por aha, s’ma varte kush për zërat që krijoja. Dhe për ta realizuar këtë ai shprehet: Kam harxhuar me dëshirë pafundësisht kohë duke parë fëmijët nëpër kopshtet e Tiranës, për të vjedhur mënyrën e tyre të ngjyrës, bojës apo lapsit.

Eljan Tanini është një njeri kompleks, ku në edukimin e tij përfshihet edhe piktura. Ai është një ri që në vazhdimësi u edukua me mendimin filozofik, e që në ditët e sotme, vepron në shumë kahe edhe si një aktiv i politikave sociale e ambientaliste, por edhe atyre administrative e shtetërore. Tanini ka energji, të cilën po e konsumon në disa kahe krijimi dhe po e ekspozon prej disa kohe pikturën e tij, e cila dëshiron të jetë e ndryshme në thelbin e saj, që nga dita që pikturoi nën vëzhgimin e detyrueshëm të edukimit artistik në shkollën shqiptare.

Tanini është një shembull i asaj që sot më vjen rasti ta shpreh me shumë pak fjali e që tregon se veprimtaritë e artit, të kohës sonë, nuk kanë efektin e rëndesës së seriozitetit, ku artisti vjen ballë vetes, artistëve të tjerë apo megallomanëve kritikë, i ndrojtur, i pirë, nevrik, i tmerruar nga ajo se çfarë do e presë në ditën e zbulimit të imazheve të tij, që shkatërronte trurin e vet nën goditjen e dilemës së pritjes “do dështoj apo do më duartrokasin”? Pra, shkurt dhe qartë nuk jemi në kohën e Picassos, ku pas ekspozimit në kafenenë e artistëve ai qëndronte në krye dhe priste të shpotiste artistin e ngratë apo ta gozhdonte për sfidën e radhës. Ajo kohë e tillë ka përfunduar.

Gjithsesi, jemi në një kohë të hapur, edhe pse në dukje moskokëçarëse e pa shumë ankthe. Jemi aty ku çdokush eksperimenton, krijon, ekspozon, prezanton dhe shpreh. E grupi i tij e përkrah, i jep lavde dhe i vendos kurorën e dafinave duke shkruar e thënë “Je i madh”. Ndonëse në të tilla situata shoqëria jonë jeton e punon, u gjenda në ekspozitën e Eljanit, e cila ka impenjimin e saj, ka burimet e veta se nga erdhi dhe natyrshëm ka një drejtim se ku tenton të arrijë. Dhe nëse vërtet Tanini e bën njësh pikturën e tij me edukimin, pasi ajo vjen nga një mjedis i tillë, atëherë shpresoj të fitojë suksesin e saj./Mapo.al/

Thellohet skandali i ndërtimit të disa objekteve shërbimi brenda Parkut Kombëtar të Butrintit. Reagojnë specialistë të trashëgimisë kulturore dhe PD: Objektet në shkelje të ligjit, prokuroria të pezullojë punimet. Drejtoresha e UNESCO-s, në pritje të materialeve shtesë mbi objektet që po ndërtohen.

Butrinti iu mbijetoi sulmeve të ushtrive të huaja, bëri luftë me kohën, përballoi histerizmin kolektiv të vitit 1997, por nuk po i bën ballë ndërtimeve të reja. Bëhet fjalë për ndërtimin e disa pikave të shërbimit brenda zonës së mbrojtur në Parkun Antik të Butrintit. Ndonëse ligji e parashikon që nuk mund të lejohen ndërtime pranë zonave arkeologjike të mbrojtura, ky objekt që po lartëson dita-ditës ka leje nga të gjitha institucionet dhe mban firmën e ministres së Kulturës, Mirela Kumbaro. Për këtë çështje dje ka reaguar edhe Partia Demokratike, ku nëpërmjet deputetes së saj Albana Vokshi e konsideroi atë që po ndodh në Parkun e Butrintit, të mbrojtur edhe nga UNESCO, si skandal. “Arkeologë e profesionistë të shquar të fushës, Forumi për Mbrojtjen e Trashëgimisë Kulturore, kanë denoncuar me forcë mënyrën skandaloze të vendimeve të marra për një ndërtim nga ministrja e Kulturës pranë një muri prehistorik, që daton në shekullin VII dhe V para Krishtit, ku ndërtimet janë kategorikisht të ndaluara. Procedura e dhënies së lejeve nga ana e Këshillit Kombëtar të Arkeologjisë e më pas nga Këshilli Kombëtar i Restaurimeve (të dy të kryesuar nga Ministrja vetë) janë në shkelje totale të ligjit”, -tha deputetja Vokshi. Për të hedhur më shumë dritë mbi dhënien e lejes dhe ndërtimit me hekur, beton e tulla, ditën e sotme është thirrur ministrja Kumbaro në një seancë dëgjimore në komisionin parlamentar. Përtej asaj që pritet të thotë numri një i Ministrisë së Kulturës, shqetësimi është më se serioz, pasi Parku Kombëtar i Butrintit është pjesë e UNESCO-s që nga viti 1992. Institucioni që mbron trashëgiminë kulturore botërore në këtë rast është po aq në terr, sa pjesa më e madhe e qytetarëve. Mediat nuk lejohet që të shkojnë pranë zonës ku po nderohet, ndërsa vetëm një video që po qarkullon ka zbuluar disi atë që specialistët e quajnë skandal.

Qëndrimi i specialistëve

Nëse çështja do të shihet përciptas mbi gjykimin e procedurave burokratike shtetërore ata janë në rregull, pasi mbajnë firmën e dy institucioneve kryesore si Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë dhe Këshilli Kombëtar i Restaurimeve, (përkatësisht KKA dhe KKR). Që të dyja janë shprehur për ngritjen e objekteve të shërbimit brenda parkut, por në kërkesën e paraqitur mungojnë detajet e projektit dhe për më tepër zona ku do të ngrihen objektet e reja. Mendohet të jetë një kompleks shërbimesh që nga shitoret e pijeve freskuese, deri në restorante dhe objekte të tjera më të vogla kinkalerike. “Çdo projekt i miratuar nga KKA dhe KKR duhet të përcaktojë saktësisht qëllimin, kohëzgjatjen, vendndodhjen e strukturës brenda zonës, si dhe planprojektin e saj. Ndërtimet nga ana e subjekteve të interesuara lejohen vetëm pasi Agjencia e Shërbimit Arkeologjik të ketë kryer një vëzhgim intensiv të terrenit dhe më pas vijon me realizimin e sondazheve arkeologjike apo nëpërmjet formave të tjera të testimit (studime gjeofizike, regjistrim digjital i terrenit etj.), në varësi të potencialit, që përfaqëson zona me miratimin e KKA”. Kjo është një pjesë e rregullores për dhënien e lejeve të ndërtimit në zonat e mbrojtura, por në këtë rast specialistë të arkeologjisë dhe trashëgimisë kulturore ngrenë shqetësimin se ka shkelje të rënda, pasi është provuar se materialet që po përdorën janë hekur, beton dhe tulla. Ndërkohë dje reagoi edhe arkeologu i njohur Neritan Ceka, i cili kërkoi që prokuroria të ndërhyjë dhe urdhërojë menjëherë ndërprerjen e punimeve, deri në zbardhjen e plotë të lejes së ndërtimit dhe të mos lejohet shkatërrimi i mëtejshëm i Parkut Kombëtar të Butrintit. Skandali u zbulua disa ditë më parë kur u bënë publike pamjet absurde ku punëtorët derdhnin beton e shtronin hekur në ndërtimin e këtij objekti i cili ndodhet fare pranë mureve antike të Parkut të Butrintit. Nga ana procedurale që të gjitha institucionet si KKA dhe KKR, kanë dhënë miratimin për ndërtimin, por kjo procedurë ka kaluar në parim dhe jo konkretisht se cili do të jetë planvendosja, hapësira që do të zërë, materiali që do të përdoret dhe mbi të gjitha, a dëmton zonën arkeologjike përreth. Leja është dhënë në maj të këtij viti, por punimet nisën dhjetë ditë më parë, kur u panë mjete të rënda të futeshin me hekur, çimento dhe tulla brenda zonës së Parkut të Butrintit.

UNESCO nuk ka dhënë leje

Në një intervistë për “Shqiptarja.com”, dr. Mechtild Rössler, drejtoreshë e Qendrës së Trashëgimisë Botërore në UNESCO, pohon se nuk është vënë ende në dijeni zyrtarisht mbi atë që po ndodh në Butrint. “Në vëmendjen tonë kanë ardhur disa artikuj nga media. Ne kemi kërkuar informacion shtesë më 9 Tetor 2017 nga autoritetet kombëtare përgjegjëse për ruajtjen e kësaj Pasurie Botërore nëpërmjet Delegacionit Permanent të UNESCO në Shqipëri. Qendra e UNESCO-s për Trashëgiminë Botërore është njoftuar rreth aktivitetit për të cilin ju pyesni në fund të javës së shkuar. Ne më 9 Tetor 2017 kemi dërguar një letër tek autoritetet kombëtare shqiptare përgjegjëse, duke iu kërkuar më shumë informacion të detajuar për këtë projekt”, është shprehur Rossler. Ndërsa ministrja e Kulturës Mirela Kumbaro, e pyetur këto ditë në lidhje me ndërtimet që po kryhen brenda Parkut të Butrintit është shprehur se më parë është marrë leje nga UNESCO. Ndërsa në këtë problem është përfshirë edhe politika në Butrint ende nuk janë pezulluar punimet dhe për më tepër nuk është bërë publike leja e dhënë dhe mbi të gjitha planimetria dhe projekti që pritet të zhvillohet.

Butrinti, parku që u pranua i pari në UNESCO

Parku Kombëtar i Butrintit mbetet një nga zonat më të vizituara në vend, ku përfshin trashëgimi të larmishme të hershme kulturore. Është ndër parqet e rralla në Europë dhe pasuria e madhe arkeologjike dhe arkitekturore që gjendej në të, bëri që në vitin 1992 Butrinti të pranohet si vendbanimi i parë arkeologjik i Republikës së Shqipërisë në listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s. “Në 1998-99 me mbështetjen e Ministrit të Kulturës së asaj kohe, z. Edi Rama, u hartua një projekt i ri për të promovuar Butrintin si një destinacion kryesor kulturor për ekoturizmin. Qëllimi i këtij projekti ishte zgjerimi i kufijve të Butrintit për të mbrojtur peizazhin lagunor dhe bregdetar, të përkufizuar si magjia dhe misteri i vendit”. Kështu thuhet në faqen zyrtare të web-it të Butrintit. Në Korrik 1998, me një vendim të Këshillit të Ministrave të Republikës së Shqipërisë, Butrinti kalon në varësinë e drejtpërdrejtë të Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sporteve. Krijohet Bordi i Butrintit me kryetar bordi vetë ministrin e Kulturës, si dhe Zyra e Administrimit dhe Koordinimit të Qytetit Antik të Butrintit. Në korrik 1999 Ministria e Kulturës aplikon në UNESCO për zgjerimin e sipërfaqes së sitit, i cili miratohet në fund të vitit nga Komiteti i Trashëgimisë Botërore, ku përfshihet dhe gjiri i Butrintit. Në 2000 Butrinti shpallet Park Kombëtar në mbrojtje të shtetit të zonës arkeologjike të Butrintit dhe UNESCO zyrtarisht zgjeroi sipërfaqen nga 20 ha që kishte qenë më parë në 29 km². Emërtimi si Park Kombëtar u bë me qëllim për mbrojtjen dhe konservimin e monumenteve historike dhe trashëgiminë e pasur mjedisore.

Fotot bardhezi nga Shqipëria nuk ndalen për herë të parë në aparatin fotografik të Virginë Caquot; pas mbylljes së ekspozitës në Paris “Histori pa fjalë”, ka sjellë episode të jetës së përditshme, por dhe një reflektim arkitekturor çfarë po ndodh në transformimin e qytetit shqiptar

Fotografia artistike si reflektim, emocion, udhëtim në jo pak raste ndërton vizionin estetik duke u shndërruar pothuaj në një përfaqësuese e dëshmive transformuese. Shqipëria mund të jetë vendi ideal për ta stimuluar këtë, edhe pse ekstremet urbane dhe arkitekturore kalojnë në një histori. Në këta interesa ka lëvizur, udhëtuar prej 2015 fotografja franceze Virginë Caquot duke ritreguar në bardhezi Shqipërinë e saj, atë që e shikon si “vendi i shqiponjave”. Kjo tërheqje është shfaqur së pari në Paris, kur para pak ditësh Caquot ka mbyllur ekspozitën e saj “Histori pa fjalë”, duke afruar intuitën pariziene drejt ekzotikës së përditshme shqiptare, si në të shumtën e rasteve, çudibërëse.

Ky udhëtim trevjeçar vjen edhe në Tiranë, në ekspozitën që hapët nesër në Galerinë Kombëtare të Arteve, “Në vendin e shqiponjave, 2015-2017” e organizuar nga GKA në bashkëpunim me z. Rezart Jasa, koordinator i marrëveshjes “Les temps forts entre l’Albanie et la France” në kuadër të shkëmbimeve kulturore Francë-Shqipëri.

Projekti, i konceptuar dhe realizuar nga vetë autorja, paraqet përmes 30 fotografive bardhezi të një formati të mesëm, një udhëtim pamor të artistes gjithkund nëpër Shqipëri gjatë periudhës shtator 2015 dhe korrik 2017. Ato kapin momente të jetës së përditshme të njerëzve, atmosferave dhe ngjarjeve. Për këtë ekspozitë Caquot shprehet se “Fotografia ime është kryesisht intuitive, e udhëhequr nga situatat e zakonshme të përditshme të hasura gjatë udhëtimeve. Gjithashtu, përpiqem që ajo të jetë estetike, poetike apo e çuditshme, sepse është gjuha e shprehjes sime, reflektimi i emocioneve të mia dhe pres që ajo të shprehë më shumë se sa unë mund të them me fjalë. Ajo është një dialog vizual midis meje dhe spektatorit. Është në dorën e tij të zbulojë këto momente nëpërmjet këndvështrimit tim. Në këtë ekspozitë unë i jap spektatorit vizionin tim për Shqipërinë sot”. Virginie Caquot është një fotografe e pavarur franceze nga qyteti i Lilës. Ajo ka mbaruar studimet për Histori–Gjeografi dhe Zhvillim Social në Universitetin e Lilës, dhe fillimisht ka punuar si mësuese. Nga 2012, Virginie Caquot iu kushtua krejtësisht fotografisë me të cilën është marrë prej 20 vjetësh.

Forumi për Mbrojtjen e Trashëgimisë Kulturore mbështet përmirësimin e cilësisë së shërbimeve që ofron Parku Kombëtar i Butrintit, por këto shërbime nuk duhet të bëhen si një marrëveshje mes politikës dhe grupeve të biznesit.

“Nëse ka kaq shumë rëndësi dhe kërkesë për shërbime të tilla, kjo do të thotë se duhet të jetë një shërbim fitimprurës dhe institucionet shtetërore, me gjithë ato fonde që gjeneron Parku i Butrintit mund ta kishin menaxhuar një gjë të tillë.

Fakti që ministria nuk çon një plan zhvillimi në UNESCO tregon se është një ngutje e momentit për të kënaqur disa interesa private jo në të mirë të parkut”,- deklaron Gjergj Bojaxhi.

Sipas Bojaxhi, kjo çështje duhet të depolitizohet. “Është e turpshme që partitë përpiqen ta politizojnë, sepse të dyja partitë kryesore e kanë administruar këtë sektor në 10-12 vitet e fundit”,- nënvizon Bojaxhi.

Forumi drejton gishtin nga Ministria e Kulturës për një menaxhim më të mirë të objekteve të trashëgimisë kulturore.

“Në fund të ditës ministria e kupton se ka dështuar në menaxhimin e këtij objekti por dhe të shumë objekteve të tjera kulturore, si në rastin e Hamamit të Krujës, ku u investuan qindra mijëra euro. Por unë nuk di askënd që të ketë shkuar ta përdorë hamamin, sepse hamami nuk funksionon”,- shton Bojaxhi./TCh/

Një të enjte të shëmtuar Shqipërie, mbledhur e rrudhur një dorë nga sherre banale, debate sterile, ulërima hajdutësh; kapni hajdutin, lajmesh për vrasjen gabimisht, me 41 plumba. Një të enjte të tillë ku sikur të mos mjaftojnë të tërë prishet dhe serveri i Lotarisë Amerikane, lexon edhe për vdekjen e Dritan Priftit, nga një sëmundje e rëndë, në moshë të re.

Dhe e gjitha mbyllet me lajmin e shumës modeste që Rama ka aprovuar për Ndriҫim Xhepën.

Këtu ndalon, nuk vazhdon më, del nga lajmi, shkon te njeriu, fëmija, vajza, spektatorja, gazetarja që e njeh këtë artist nga më të dashurit e shqipes. Ndalon ti, ndalon edhe lexuesi yt.

Sëmundja e Ndriҫim Xhepës është lajmi më i lexuar këtë të enjte në dritare.net, lajmi me i komentuar. Me dashuri, me merak, me urimin për shëndet, me fjalë zemre për aktorin e zemrave.

Kur lexon kaq shumë njerëz të shkruajnë me të njëjtat fjalë, ndihesh mirë, që kemi ende mes nesh, nga ata që ua shkëpusin lotin dhe fjalën e mirë, shqiptarëve, gjithë halle e mllefe.

Se Ҫim Xhepa veҫ i ka dhënë këtij vendi, s’i ka marrë kurrë asgjë, ndaj e duan, i urojmë shërim e nuk lexon kënd të qahet për 5 milionë, siҫ mallkojnë, kur i merr ndonjë ndryshe. Për Ndriҫim Xhepën duket pak, ngjan asgjë dhe kaq.

Ndriҫim Xhepa është ylli i skenës, Lorik Cana është yll i fushës. Sa me krenari do e kujtojë i biri, ate ҫast kur ishte aty, ndërsa stadiumi falënderonte me lot Kapitenin.

Sa gëzim do ndjejë gjithë jetën fëmija i Ndriҫim Xhepës, kur të shohë filmat e të atit.

Ҫfarë pasurie po i lënë fëmijëve, këta njerëz që e deshën këtë vend dhe ky vend i do.

Po këta, këta që ziheshin sonte nga parlamenti, mandej nëpër stola e dritare televizioni, këta ku do i lënë fëmijët, mes kaq urrejtjeje kolektive ?

E kanë menduar? Mbase e kanë menduar, ndaj i ҫojnë jashtë./r.xh/dritare.net

Sophia Loren është cilësuar si shpesh herë si gruaja që nuk plaket kurrë, e në fakt ndërsa vitet kanë kaluar pesha e viteve nuk duket se ka ndikuar shumë te diva e kinematografisë botërore.

E lindur më 20 shtator të 1934-s, Sofia Loren e nisi karrierën e saj në vitin 1950, kur ishte vetëm 15 vjeçe, e prej asaj kohe është bërë pjesë e dhjetëra filmave të famshëm, por ajo do të kujtohet gjithnjë për bukurinë që e karakterizon atë.

Por bukuria nuk ka qenë aseti i vetëm i Sofia Loren, pavarësisht viteve ajo gjithnjë është dukur e re në fytyrë, kjo edhe falë kujdesjes që ajo bënte për lëkurën e saj.

UET ka promovuar dje librin “Larg dhe Afër”, me autor Ismet Toto, një nga intelektualët më në zë i viteve ’30, i dënuar me vdekje nga Zogu për organizimin e një kryengritjeje të armatosur. Libri, një përmbledhje me artikuj dhe shkrime që Toto ka lënë pas, botohet nën kujdesin e mbesës së tij,  Prof.dr.Nevila Nika, arkiviste dhe pedagoge në UET.

Të lexosh se dikush në vitet ’30-të mendon që Shqipërisë i duhet një nënpunës shembullor, i pakorruptuar, i ndershëm që vetëm i shërben vendit të vetë,  në një kohë kur sot dëgjojmë gjëra që janë të pabesueshme, që mund të ndodhin, mendon ky njeri çfarë kërkoi? Kërkoi vetëm që Shqipëria të ecte përpara. Ta ndante nga një perandori që e kishte mbajtur dhunshëm për shekuj. Historiania dhe arkivistja Nevila Nika e ka fjalën për një zë, Ismet Toton më të riun e plejadës së mendimit të viteve ’30- ‘40, brezi i neoshqiptarizmës, të cilëve emrat u janë përmendur, por mbetur  në Arkiva, e jashtë teksteve shkollore e universiteteve.

Me këtë shqetësim, pothuaj pesëvjeçar, Nika ka plotësuar amanetin e familjes së saj, dinastisë Toto, duke botuar librin “Larg dhe afër” të Ismet Totos, të cilit ndarja nga jeta si edhe ky 80 vjetor, i kujtohet me historinë e bujshme të ekzekutimit në litar nga Mbreti Zog, të cilin e kishte kundërshtuar jo me armë, por me fjalë e penë.

Botuar nga UETPress, libri është përmbledhje artikujsh, shënimesh politike, sociale, ekonomike, kulturore që marrin një dimension trashëgimie duke dëshmuar intelektualin, filozofin, mendimtarin, polemizuesin, rebelin që ngrihet në kohën më të vështirë për Shqipërinë, praglufte dhe më pas degjenerimin e pushtetit nga ideologjia komuniste.

Duke u nxitur nga biografi që shkroi në të gjallë të Mustafa Qemalit, Ismet Toto propozon idealin e tij për një shtet të fortë, që të bëjë përpara, të zhvillohet; ishte ideja për një diktaturë të ndritur, thotë Nika, jo në shembullin e  diktaturës hitleriane, as asaj të Musolinit por asaj të Mustafa Qemalit.

Duke besuar te djalëria, brezi i ri, por dhe të një forcë burrërore për të drejtuar vendin, Toto do ndalej, ashtu si gjithë brezi i neoshqiptarizmës, në edukimin dhe zgjimin e tyre. Një gjuhë e thjeshtë, por që kalon nëpër labirinte të mendimit, e pa përsëritur deri më sot nga publicisitika shqiptare. Hendek që krijoi diktatura duke u shkëputur totalisht nga lulëzimi i këtij brezi, sidomos në mendim e filozofi. Për ta kuptuar këtë ndjesi shkëputjeje, mjaftojnë disa vështrime të ideve, që koha duket se i ka ndalur, se sa pak bota e mendimit shqiptar ka ecur, e është çliruar nga mentaliteti: “Virtuti dhe vesi mu këtu e kanë kyçin e rrugës që i ndante në dy drejtime të kundërta. “Masa” është gjithnjë “masë”, kurse “ajka” qëndron më lart dhe drejtohet prej atyre që, duke qënë një pjesëtar i saj, ndjehet më lart, shijon dhe vuan nga efekte të pandjeshme prej “masës”; shkurtaz  jeton në një sferë morali të lartë dhe intelekti, ndërsa turma, e dhënë mbas fitimit të jetës dhe qejfeve, s’jep asnjë shenjë ndjesie për punët, që nuk efektojnë atë vetëm si individ. Pikërisht këtu qëndron ndryshimi midis “masës” dhe “ajkës”. Nuk mohohet prej askujt se çdo Atdhe i sotëm, sado i qytetëruar qoftë, edhe më i qytetëruari, ka “masën” që nuk shikon gjë tjetër, veçse jetës së saj materiale dhe seksuale. Por në anën tjetër, ka dhe një grup shumë herë shumë të madh, që ndjen përgjegjësira dhe me kujdes e mendje e drejton turmën nga rrugët e sigurta të lumturisë., shkruante Toto. Në tekstin “Neoshqiptarët dhe skeptikët”, ndan mendimin se “Në çdo vepër, në çdo iniciativë tonën duhet të kemi për bazë sinqeritetin. Në formën më empirike këto janë tri nga urdhënimet që imponon dogma e re Neoshqiptare. Këto janë tre blloqe të mëdha prej mermeri të pastër, që bëjnë pjesë të ndërtesës së re që po ngrehin Shqiptarët e rij. Tre blloqe të pacënueshëm, limpidë  në çdo pikëpamje. Të mbështetur në këto tre parime të amëshuara, Neoshqiptarët udhëtojnë në rrugën e tyre të ndershme dhe të lumtur për të mbështjellë në këtë frymë të re gjithçka është e mirë dhe e pastër midis Shqiptarëve. Për të krijuar një elitë, një klasë drejtonjëse, të fuqishme, të njëjtë në mendime dhe ndjenja, për të punuar me shpirt e me zemër në ngritjen e ndërtesës së re Shqiptare.”

Nuk kursen Ismet Toto të ironizojë mbi kuptimin e kulturës, e perceptimin e saj ndër intelektualë të Shqipërisë së ’30-ës duke thënë: Ata që midis nesh kanë studiuar në Europë gabimisht pandehin se kanë prurë këtu kulturën e vëndeve ku kanë mbaruar një shkollë. E vërteta është se këta prunë vetëm Qytetërim dhe bile një pjesë të Qytetërimit. Kanë prurë petka të reja, nevojat e reja të jetesës. Kaq dhe vetëm kaq! Kultura nuk importohet. Importimi i Kulturës, d.m.th. importimi i një sundimi, i një skllavërimi. Kulturë në Shqipëri, qoftë edhe në një shkallë primitive ka më tepër Malësori se sa Intelektuali që ka studiuar në një Universitet të Europës. Intelektuali shqiptar që të fitojë një kulturë duhet të jetojë mbrenda  jetës shqiptare. Dhe të jetojë jo vetëm me trupin e vet, por edhe me shpirtin dhe me mendjen e tij. Dhe të ndjejë thellë fizionominë e veçantë të kësaj jete. Në Shqipëri nuk është e vërtetë se kemi, p.sh. një “Deutche Kultur”, një “Culture française” ose një “Cultura italiana”. Kulturat që janë të gjalla në Shqipëri sot janë Kulturat orientale. E gjithë lufta, luftë në mënyrën e ndjenjës dhe mënyrën e mendimit, nuk ka kapërcyer edhe sot nivelin e Epokës mesjetare! Në shpirtin tonë sundon fryma aziatike”.

Ç’kërkojmë? – Në vitin 1929, Toto sjell këtë përgjigje të vështirë për të, e retorikë njëhershëm:  Na që jemi armiq të fjalëve të shumta dhe përgjithësisht të retorikës sot jemi të detyruar të flasim; por folja jonë s’ka asnjë stoli, është lakuriqe, është shprehja e shpirtrave neoshqiptarë që, duke krijuar një frymë të re mbi sipërfaqen e vendit tonë, kërkon të zgjojë ata që janë në gjumë, t’u japë dorën vëllazërore inoçentëve dhe të shqelmojë hipokrizinë dhe ndryshkun. Na nuk mund të kuptojmë se si mund të ndodhen njerëz  jo neoshqiptarë midis atyre që, sido kudo, janë rritur e frymëzuar me mendime e parime të botës perëndimore. Vetëm ai që s’ka shpirt, që gëzimin e tij nuk e gjen në madhështinë e kolektivitetit shqiptar dhe që në të katër anët i duket se gjendet përpara “pamundësirave” në jetë, vetëm ai ka të drejtë të thotë “s’jam neoshqiptar”. Dhe ne do ta lëmë rehat këtë kreaturë të dobët, sikundër burrat që shkojnë në luftë lënë fëmijët e vegjël në shtëpi. Të vegjëlit s’janë për luftë…”

Në mendimin filozofik, Toto ashtu si shumë të brezit të tij, kërkonin zgjimin e arsyes së shqiptarëve përballë prapambetjes e injorancës së arsyes, duke e shqyrtuar në shkrimin e ’29, “Kundrejt mbretërisë së mendimit dhe të arsyes”, ku ndër të tjera thotë: Edhe të paarsyeshmit po e përqafojnë arsyen si Armë, fillojnë duke pohuar se Shqipëria e kaloi periodën që prevalonte “grushti i fuqisë” së injorancës përmbi “arsyen”. Në jetën e ditës kemi një grumbull dëshmira përpara syve që na bindin se “arsyeja” dhe “forca e mendimit” janë duke iu afruar vëndit që meritojmë në jetën e të qytetëruarve… Mentaliteti i njerëzve të pjekur mund të pësojë ndryshime të pjesshme por, shumë rrallë dhe shumë i zorshëm është rasti që një i tillë të ndërrojë majë e fund.”

Intervista me Nevila Nikën 

A mendoni se keni përmbushur misionin ndaj dinastisë Toto, duke qenë një pasardhëse e tyre, me botimin “Larg dhe afër”?

Gjykoj se, kam plotësuar një amanet të tezës sime, sepse ajo në rininë e saj ka qenë e para që nisi të shtypte nën diktimin e xhaxhait, Selaudin Totos, të gjitha shkrimet e të jatit. Aso kohe i kishim të gjitha koleksionet në shtëpi, ku ai kishte publikuar. Vëllai i vogël, në vitet ’45 u mor me grumbullimin e tyre. Tezja ime i shtypi të gjitha, libri u bë gati edhe me parathënie, por nuk e pa dritën e botimit për shkak të ngjarjeve që rrodhën në politikë që, do të thotë arrestimit të tij, e të tjerëve. Bastisja që iu bë shtëpisë rezultoi fatale për arkivin tonë familjar; letra, fotografi, koleksione të revistave, gazetave të viteve ’20-’30, libra…gjithçka që kishte të bënte me të kaluarën e kësaj familjeje u zhduk. Fatkeqësisht unë kam arritur të gjej shumë pak nga këto shkrimet e grumbulluara nga tezja, e cila ka ndërruar jetë para tre vitesh dhe unë nuk arrita t’ia plotësoj këtë amanet sa qe gjallë. Për arsye objektive m’u desh një pesëvjeçar i mirë për të realizuar amanetin. Me këtë botim ishte dhe një detyrë që kam plotësuar ndaj nënës sime që jeton ende, ndaj të gjithë të afërmëve të mi, familjes Toto ishte një detyrim. Përpos ndaj familjes, është një detyrim që gjykoj se e kam përmbushur ndaj shoqërisë shqiptare, sidomos brezave të rinj dhe atyre pak jo më, të rinj, pasi kjo dinasti, kjo familje, kjo vëllezëri përcjell një mesazh shumë të fortë: që vendit duhet t’i shërbesh me të gjitha sa ke mundësi, në të gjitha mënyrat. Janë tre vëllezër krejt të ndryshëm, por nëse Ismet Toto ka qenë personifikim i shtetarit, nëpunësit ekzemplar që do ta kishte zili ku në çdo kohë, çdo shtet, qeveri ta kishte në gjirin e vet, për ndershmërinë dhe përkushtimin e jashtëzakonshëm. Ka dokumenta, por e kanë dëshmuar: Ismeti polemisti, gazetari, rebeli në një farë mënyre që i vlonte gjaku, që kishte ide, tërhiqte prapa tij ajkën e elitës, që ishte një plejadë personalitetesh.

Në këtë pamje për lëvizjen e viteve ’30-’40, duke qenë se jeni edhe arkiviste, a mendoni që është dhënë mjaftueshëm informacioni mbi këtë plejadë, dokumentacioni në arkiv si paraqitet? Sepse kur flasim për Ismet Toton duhet t’i referohemi gjithë atij brezi, të cilët diktatura i fshiu nga historia dhe ende ka mungesë njohjeje.

Informacioni që është në Arkiv, dokumentacioni për sa i takon kësaj plejade, përfshirë dhe vëllezërit Toto, është mjaftueshëm për të na dhënë një ide se çfarë ka qenë ajo kohë. Nuk janë shkrimet e tyre, sepse natyrisht janë objekt i Bibliotekës Kombëtare. Mund të ishin, por efektivisht nuk janë. Por është pjesa ku, mund të flasim për atë që konsiderohet si marrëdhënia e medias me shtetin, institucionet shtetërore, respektivisht Ministrinë e Brendshme, apo Ministrinë e Oborrit Mbretëror – gjë që është shumë e rëndësishme për t’u evidentuar, dhe kuptohet më pas pasoja që të çonte në arsimin, shkollimin, programet se çfarë mësojnë shkollat. Kjo pjesë është shumë interesante dhe i takon Arkivit. Sa informacion ka publiku? Fatkeqësisht informacioni është shumë i pakët. Këtu unë kam ndjerë një dëshpërim, jo se nuk kanë njohur Ismetin apo Selaudinin, por janë dhe shumë të tjerë që njihen shumë pak, sidomos në kontaktet që kam patur me universitarë apo shkollarë, të shkollave të mesme. Ata dijnë shumë pak. Dijnë ndonjë emër, nëse e kanë kapur kalimthi në tekstet e shkollës, por është ndryshe se sa e shikon, sa e studion atë emër. Fatmirësisht sot janë emrat siç ishte At Gjergj Fishta, që janë anatemuar, por që ka ende shumë për të bërë në këtë drejtim. Vjet Biblioteka Kombëtare organizoi një konferencë mbi këto polemika, dhe kjo është një formë shumë e mirë, për të parë se çfarë është shkruar apo debatuar, e polemizuar. Ismet Toto ka polemikën e famshme me klerin, grindjen me të, sa me kujdes polemizohet pa fyer tjetrin, pa hyrë në hullira që e ulin nivelin. Në këtë drejtim ka shumë për të bërë ende, dhe gjykoj se Arkivat nuk janë shfrytëzuar sa duhet. Arkivi ka qenë deri më ’91 i mbyllur, po aq edhe Biblioteka. Unë e kuptoj këtë kohë. Fondi i librave sekret apo rezervat ka qenë shumë më i madh nga ato që ti mund të shikoje. Por duhet të pranojmë dhe të themi se prej ’92, deri më 2003 Arkivi ka punuar me përkushtim për ta çelur, duke kapur elementë të ligjit në fuqi, duke shfrytëzuar maksimalisht për ta hapur, apo për të joshur fillimisht gazetarët. Nga 2003 deri më 2013 ka qenë hapja e madhe e Arkivit, bazuar në ligjin e ri për Akrivat, që i lejon çdo qytetari pa asnjë lloj arsyetimi, ndryshe nga përpara ku kërkohej pse do të vish, çfarë do të studiosh përkundrejt një letërnjoftimi, për qytetarë shqiptarë e të huaj që donin të hynin në sallë. Ka qenë një liri për ta bërë këtë gjë. Gjykoj se kjo ishte një bum, por dua të theksoj se  nga kjo e shfrytëzuar shumë mirë, nga media, e shkruar e audiovizive, janë realizuar dokumentarë, libra, reportazhe etj, por e shfrytëzuar jo sa duhet sepse kanë qenë sa gishtat e dorës studiuesit e mirëfilltë që e kanë parë derën e sallës së leximit në Arkiv.

Janë përfshirë dhe disa poezi, që janë amatoreske, por kjo ka ngjarë edhe me të tjerë të atyre viteve duke na bërë të mendojmë se mos kjo ka qenë një sakrificë për t’iu kushtuar vendit, politikisht për të krijuar një lëvizje?

Po, e vërtetë janë shumë amatoreske. Poezitë janë nga fillimi. Është shpirti poetik i atij që mendon fillimisht se do t’i kushtohet botës së letrave dhe bën një poezi. Unë i kam vënë për të dëshmuar formimin dhe evoluimin e tyre, për të thënë se e nisin me një gjë të vogël, me një reportazh të thjeshtë, e më pas ecin. Prandaj dhe shkrimet i kam renditur në mënyrë kronologjike, jo sipas problematikës. Preferova t’i vë kështu për të kuptuar ngjitjet, zig- zaget që kanë sidomos Ismeti. Nuk pretendohet se kanë qenë poetë.

Ky brez na lajmëroi edhe diktaturën?! Ka një tezë Ismet Toto për këtë?

Ajo që nuk kam arritur të them deri tani, që kam ndjerë dhimbje ka qenë pjesa ku unë kam menduar në qetësinë e dhomës duke shtypur që, shkrimet e Ismet Totos janë lexuar shumë. Janë komentuar pafundësisht në të gjallë të tij. Edhe pasi ai ndërroi jetë. Por kam arritur në një përfundim, ideja e tij për një diktaturë të ndritur ka qenë shumë e bukur. Ka kërkuar një diktaturë të tipit alla Ataturk, që vendi të ecte përpara me një forcë, por nuk duhej tirani. Dhe gjykoj, që Hoxha, diktatori, ka marrë pjesën që atij i ka ardhur për shtat. Pjesën që ka menduar se do t’i mbajë këta njerëz të shtypur gjithë jetën. Por Ismeti ishte një shpirt i lirë, kërkoi diktaturën, kërkonte të merrte në dorë fatet e vendit djalëria, rinia, brezi i ri, por jo të kishte tirani. Pse e them këtë? Sepse ishte një njeri që tregonte dhembshuri për ata që nuk paguajnë dot taksat. Ka një njoftim që ua dërgon Ismeti, Financave që njerëzit nuk paguajnë dot t’jua falim, dhe t’i kërkojmë një shpërblim thotë, të na bëjnë një punë botore: të pastrojë një rrugë, e të quhet taksa e falur. Një ide e mendim i tillë tregon se ka shpirt të dhimbshëm për njerëzit. Diktatori më pas përdori idetë e Ismetit, por në sensin më të keq të mundshëm. Prandaj edhe vëllai i vogël, Selaudini u pushkatua, sepse ishte një vijimësi e kësaj natyre. Unë e kam ndjerë këtë. Kam mbyllur sytë dhe kam menduar se ai lexonte dhe me kënaqësinë e një sadisti, dhe zgjidhte se cilat elementë duhej të kapte për t’i përdorur.

Ka qenë ekzekutimi  i bujshëm që i bëri Mbreti Zog, Ismet Totos, janë dy letra në fund të librit që tregojnë gjendjen e rënduar psikologjike, dhe gjithë historia e tij nis nga kjo ngjarje…

Ka qenë ekzekutim me litar. Historia e Ismet Totos nis nga kjo ngjarje sepse ka qenë 80 vjetori i ndarjes nga jeta. Një vdekje tragjike. Mbreti e kishte momentin të tregonte se është mbret. Një mbret, një i parë, i cili ka momente që kalon mbi çdo gjë, i kalon të gjitha. Në familjen Toto kishte pllakosur tashmë zija. Ishin tre burra të vrarë: Ethemi, Tahsimi dhe xhaxhai i tyre, Arifi. Tre të vrarë, ky ishte i katërti. Edhe pse sipas kohës thuhej se nëse tre burrave të një familjeje i merrej jeta, të katërtit i falej. Mbreti Zog kishte mundësi t’i falte jetën, sepse në fund të fundit Ismeti nuk kishte ngritur dorë me pushkë, por kishte ngritur dorën me penë, fjalë për një ndryshim. Ai nuk e bëri këtë, dhe ndërpreu një jetë tragjikisht. Ndoshta nuk do të kalonte shumë kohë dhe tragjikisht do të vdiste sepse, erdhi lufta, ideologjia…por Mbreti nuk e bëri këtë. U mendua dhe vuri firmën, duke dëgjuar dikë që i pëshpëriti, e tha dhe publikisht; ai me elokuencën e tij, oratorinë e tij ngre peshë njerëzit, i shkojnë pas… dhe në këto kushte meriton litarin.

Intervistoi: Violeta Murati

INTELEKTUALËT

Gjithë Shqipëria i ka drejtuar sytë nga Tirana, se në këtë qytet të ri rrihen të gjitha çështjet që interesojnë shqiptarët. Tirana sot ka nji kuptim abstrakt sepse në të simbolizohet gjithë qënia e jonë kombëtare, sepse në Tiranë ka qëndrën Lartmadhëria e Tij Mbreti, qeveria Mbretnore dhe gjithë autoritetet e larta që drejtojnë punët. Në Tiranë ndodhen të gjithë personalitetet që përfaqësojnë kombet e huaja. Në Tiranë, më tepër se kudo në Shqipëri, ka nji klasë të madhe intelektualësh që sot merret me probleme të shoqërisë shqiptare. Është e natyrshme që shqiptari i krahinave të tjera të pyesë në çdo rast se ç’bëhet në Tiranë, sidomos kur çështja e ditës është ndonji punë me interes të përgjithshëm. Mirëpo gjer tashti klasa intelektuale e Tiranës – po të heqim nga mesi disa raste fare të rralla – nuk ka bërë asgjë për t’i dhënë një puls drejtonjës klasës shqiptare që mendon dhe merret me punët kolektive. Asnjë organizatë intelektuale! Asnjë lëvizje kulturore nga ana e të zgjedhurve të vendit tonë dhe asnjë mbledhje, vepër ose shfaqje mendimesh! Inercia e intelektualizmës është aq e madhe sa edhe kur ndonjë me shpirt merr nisjativën për organizimin e saj, zëri i tij humbet në apathinë e përgjithshme. Gjithë kjo klasë e madhe intelektualësh që banon në Tiranë a nuk mund t’i përvishet punës së organizimit të saj, gjë të cilën e imponon e mira e njeriut si individ si edhe ajo e kolektivitetit? Ku janë nisjatorët tonë? A po mos u mësuam që çdo gjë të na e organizojnë të tjerët dhe ne të shtrohemi në sofër të gatitur?  Si do që të jetë puna, Tirana e sotme është e detyruar t’i përgjigjet nevojës së një organizate intelektuale. Veç kësaj, besimit që ka populli shqiptar në intelektualizmën e të zgjedhurve të kryeqytetit, këta të fundit nuk janë duke u përgjigjur. Ata kanë përgjegjësi për këtë indiferencë kundrejt popullit. Nga kjo indiferencë nuk do të shpëtojmë kurrë, po nuk filluan intelektualët të bashkohen më parë në një “klub”.

“Rilindja e Arbënis”, 9 shtator 1930

Avokati Spartak Ngjela ka folur lidhur me debatin e ngritur prej kohësh nëse shkrimtari Ismail Kadare ishte disident apo bashkëpunëtor i regjimit komunist. I ftuar në emisionin “Studio e Hapur”, Ngjela është shprehur se Kadare ka qenë i ndjekur nga regjimi.

Në librin tuaj “Përkulja dhe Rënia e Tiranisë Shqiptare” ju e shtjelloni gjerësisht në një moment sesi në vitet ’60, ’70, Ismail Kadare ishte frymëzuesi dhe citoj këtu real i disidencës dhe frymës liberale që u godit pas festivalit të 11. Çfarë kujtoni ju nga ajo kohë?

Do të kemi parasysh një gjë, analizat e Shqipërisë do t’i bëjmë. Këtu kanë qenë përplasur dy rryma, perëndimi me orientin. Letërsia shqiptare me komunizmin pati një fatkeqësi të madhe, sepse ideologjia i goditi të gjithë shkrimtarët e viteve ’30. Ca ikën, ca u vranë. Gjithsesi pati një boshllëk perëndimor në letërsinë shqiptare, romani. Befas spikat Ismail Kadareja.

Dua mendimin tuaj, Kadare disident-Kadare bashkëpunëtor i regjimit?

Nëse do të dini nëse është disident apo jo, për këtë duhet të pyesni Ismail Kadaren. Por Ismail Kadare nuk pretendon se është disident.

Ju ku pozicionoheni në këtë debat?

Unë mendoj që Ismail Kadare nuk është një shkrimtar që krijon disidencë. Është një shkrimtar që krijon frymë letrare dhe këtu krijoi frymë letrare.

Ti më pyete se ku ishte kjo fryme oksidentale që krijoi Ismail Kadare? Ta them unë. 90% e themelueseve të PD-së ishin me frymën e Ismail Kadaresë. Ishin rrethi i tij i ngushtë. I dini emrat? Gjithë frymën perëndimore në Shqipëri në funksion të letrarëve e ka futur Ismail Kadare. Figura e Enver Hoxhës ishte figura e tiranit.

Nuk mund të dilte dot nga jashtë tiranit. Unë ua kam thënë këtyre. Ikni se e gjeni në analet e Sigurimit Ismail Kadarenë. Këta asgjë nuk dinin. Unë ua thashë ikni dhe studioni në analet e Sigurimit se sa e kanë ndjekur. Kadarenë e kanë ndjekur sepse dihej që kishte potencë letrare perëndimore.

Një nga vendet më të mistershme të kryeqytetit, që vitet e fundit është bërë pjesë e eventeve të mëdha politike, artistike ka hapur dyert për të gjithë.

Dardan Zhegrova është fituesi i konkursit të përvitshëm të fotografisë që organizohet nga Galeria Kombëtare e Arteve të Kosovës. Juria e përbërë nga Eleni Laperi, Vahida Nimanbegu dhe Afrim Spahiu zgjodhi Zhegroven për fituesin e Çmimit Gjon Mili 2017. Ekspozita u hap fundjavën që shkoi, duke u shpallur çmimi, kuruar nga Alfredo Cramerotti me dilemat: Hiperimazhi! Imazhet brenda dhe jashtë ekraneve tona.

Pëlhura e gjelbër mbulon një pjesë të dyshemesë dhe të murit. Përballë saj është e vendosur një mbajtëse partiturash. Por në vend të partiturave aty janë vendosur polaroid për ekspres-fotografi.

Këto tri elemente përbëjnë veprën “E kam ditur se një ditë do të bëhem valltar”, që është shpallur fituese e edicionit të 15-të e ekspozitës ndërkombëtare të fotografisë “Çmimi Gjon Mili”.

Duke komentuar mbi fituesin që, edhe pse nuk ka të bëjë direkt me fotografinë si produkt final, koncepti i tij, që është Dardan Zhegrova lidhet me realizimin e një imazhi.

Ekspozita e “Gjon Milit”, pati këtë shqetësim: “Hiperimazhi! Imazhet brenda dhe jashtë ekraneve tona”, të kuruar nga Alfredo Cramerotti, që mblodhi 18 finalistë, artistë lokalë e të huaj janë paraqitur me veprat e tyre. Secila prej veprave të tjera ka në vete fotografi në ekspozitën e hapur në Galerinë Kombëtare të Kosovës. Por Zhegrova, i cili është shpallur fitues të premten mbrëma kur është hapur ekspozita, shkon përtej tregimit për një imazh të manipuluar. Ai merret me bazën e manipulimit. Mini-studion virtuale, që përdoret shpesh në studio televizive e shesh-xhirime, Zhegrova e sjell si një mjet që ndihmon për të krijuar një imazh ashtu siç do autori edhe përtej realitetit. Duke folur për dimensionet e përdorimit të fotografisë, veçmas sot me përdorimin e saj në mediat sociale, kuratori Alfredo Cramerotti shprehet se: “Arsyeja prapa kësaj ekspozite është mënyra e ndikimit të fotografisë, të cilat mund të jenë në forma të ndryshme. Përdoren në mediet sociale, sidomos instagram. Janë disa këndvështrime të ndryshme të krijimit të fotografive, sidomos atyre digjitale, i cili shihet si një produkt i papërfunduar, këtë e bëjmë edhe me telefonat tanë ku ne vazhdimisht i këpusim dhe i ndryshojmë fotografitë”.

Më tej kuratori ka thënë se u referohen imazheve, ose aktit të krijimit të tyre, duke vepruar në aspektin social, politik dhe madje privat. “Si pasojë e erës digjitale të fotografisë, mënyra se si jemi të involvuar në krijimin e imazheve është e vazhdueshme: ne mund t’i qasemi si funksion specifik profesional ose artistik, ose ta bëjmë atë pjesë të mënyrës së formimit të ekzistencës sonë. Kur imazhet digjitale imponohen si përkthime vizuale të vetes, kuptimi i fotografisë tenton të largohet nga praktikat standarde të përfaqësimit. Imazhet formojnë një rrjedhë kohore vizuale, të krahasueshme me një narracion linear tekstual, ku gramatika përbëhet nga listat e shopingut, bisedat, komentet e mediave sociale ose email-ve të punës”. Po ashtu kjo ekspozitë sjell edhe vepra të akumuluara dhe të arkivuara, ku fotografitë janë marrë nga serverë të ndryshëm dhe pastaj janë ndryshuar. Duke shkuar përtej një ekspozite klasike të fotografisë, Gjon Mili 2017 ekspozon një rrëfim të zgjeruar të fotografisë përmes objekteve fotografike, instalacioneve, projeksioneve, informatave të “gjalla” vizuale, dhe “letër-mureve të lëvizshme” që do të testojnë racionalen kuratoriale, dhe do të angazhojnë vizitorët në një shteg të zbulimit, vetëreflektimit dhe hulumtimit të hapur për statusin e kulturës vizuale të fillimshekullit 21.

Drejtoresha e ministrisë së Kulturës, Arta Dollani, është gjendur sot në emisionin “Top Story” në pozicionin aspak të lakmueshëm të nënpunësve që duhet të mbrojnë mëkatet e shefave.

Ajo ka zënë në studio vendin e atyre që mbrojnë ndërtimin e një kafeneje brenda parkut kombëtar në Butrint.

Por znj. Dollani që deklaroi se ka mbaruar studimet për arkitekturë në Poloni nuk kishte arhument përballë kritikave të Neritan Cekës dhe Auron Tares.

Ajo tha se, po ndërtohej një kafene pasi turistët vinin me bukë me vete për vizitën tre orshe dhe se ata nuk kishin të pinin një shishe ujë. Ajo në fakt përsërit fajalë për fjalë ato që kishte thënë ministrja Kumbaro në Parlament.

Por ish drejtori i parkut të Butrintit për shumë vite, Tare i tha se s’kishte parë kurë vizitorë me bukë me vete në qyettin antik.

Drejtoresha mbeti pa fjalë përballë argumentave: Po si mund të merret një leje pa miratimin e këshillit të Unescos, siç e kërkon marveshja me kete organizem? Po kush e vendos nëse u dashka bërë kafe, restorant, apo hotel, ministri apo specialistët?

Imazhin e drejtoreshës e rrënoi përfundimisht Neritan Ceka kur ju adresua: “Ju dhe ministrja juaj jeni injorantë, ngatëroni termat, nuk dini të dalloni as teatrin nga amfiteatri”.

Vrasësi i Verbër, nga Margaret Atwood, përkthyer nga Agim Doksani. Ky roman është fituesi i çmimit Man Booker Prize në vitin 2000 dhe disa të tjerëve. Në të rrëfehet saga e një familjeje të pasur kanadeze, e kryesisht peripecitë e dy motrave.

Përse vallë kërkojmë me kaq këmbëngulje të përkujtojmë veten? Madje e bëjmë këtë edhe në gjallje. Dëshirojmë ta theksojmë ekzistencën tonë, njëlloj siç pshurrin qentë mbi fikësit e zjarrit. I vendosim në vend të dukshëm fotografitë tona në korniza, diplomat tona në pergamenë, filxhanët e veshur në argjend; vendosim monogramet në të linjtat tona, gdhendim emrat tanë në pemë, i shkarravisim në muret e banjave publike. Gjithnjë e njëjta shtysë. Çfarë shpresojmë të marrim në këmbim? Miratim, zili, respekt? Apo thjesht vëmendje, e cilitdo lloj qoftë ajo? Më së paku duam një dëshmitar. Nuk e durojmë dot idenë që më në fund zërat tanë do të heshtin, si një radio që po i bie bateria…Vdekja e mistershme e gruas së re, Laura Çejs prej vitit 1945, ndoshta dhe vetëvrasje ka mbajtur fijet e së shkuarës edhe pas 50 vjetësh duke u kujtuar nga të mbijetuarit, familja. Raporti i letërsisë me të shkuarën, historinë dhe kujtesën gjithnjë është një moment intuitiv që e kthen labirintin imagjinativ të shkrimtarit për të ushtruar mendjen krijuese. Romani që mban këto fije kujtimesh rreth të mistershmes, dhe çfarë ndjek një histori të gjatë rrëfimi, është “Vrasësi i verbër” e autores Margaret Atwood, me të cilin ka fituar në vitin 2000 çmimin “Man Booker”, pasuar edhe me të tjerë. Ky botim vjen në shqip nga botimet Pegi, përkthyer nga Agim Doskani, një roman që nuk është vetëm saga e një familjeje të pasur, por edhe saga e fajeve dhe përgjegjësive që mblidhen mbi njëra-tjetrën, si të ishin kukulla të vogla të verbra, që na lënë gjithmonë me pyetjen: “Po individi, ç’rol luan këtu?”.

“Në prag të panairit, është e qartë që ky është një nga titujt më të mirë që Botime Pegi do të ketë sivjet. Në këtë roman do të gjeni luftën për para e pushtet, dashurinë, xhelozinë dhe dinakërinë, si dhe një prej personazheve më të ndërlikuara të historisë së letërsisë: një heroinë që ngre pyetje fondamentale mbi përgjegjësitë, fajet dhe keqardhjen që mund të na shoqërojë një jetë të tërë”, thotë botuesja e Pegit, Loreta Berhani.

Është historia e jashtëzakonshme e motrave Çejs dhe sekreteve të tyre. Romani nis me vdekjen e mistershme, e një gruaje të re, Laura Çejs, në vitin 1945. Pas më se pesëdhjetë vjetësh, Irisi, motra që mbijetoi, kujton vdekjen misterioze të saj, fëmijërinë dhe dramat e njëpasnjëshme që kanë populluar historinë e familjes së tyre të pasur e të veçantë. Të gërshetuara me këto kujtime, të cilat Irisi vendos t’i shkruajë, gjenden kapitujt e romanit të Laurës, “Vrasësi i verbër”, i cili u botua pas vdekjes së saj dhe njëherësh skandalizoi botën, por e bëri edhe atë të famshme. Në këtë roman, dy dashnorë të fshehtë zbavitin njëri-tjetrin me historinë e një vrasësi të verbër në një planet të largët. Këto rrëfime brenda rrëfimit, me shtresa të shumta, hap pas hapi, hedhin dritë mbi sekretet që i janë fanitur shpesh familjes Çejs. Në mbyllje të romanit, ato do të bëhen bashkë në një fund befasues. I vendosur në sfondin panoramik të historisë së shekullit XX, ky roman është një rrëfim epik i kujtimeve, intrigës dhe tradhtisë. Përveç Man Booker Prize, ky roman ka fituar edhe çmimin Hammet, si dhe ka qenë ndër veprat e nominuara për çmimet Governor General’s Award, Orange Prize for Fiction dhe International Dublin Award. Revista Time e ka shpallur romanin më të mirë të vitit 2000 dhe e ka përfshirë në listën e 100 romaneve më të mira të shkruara në Anglisht, që prej vitit 1923. “I shkëlqyer… i pasur… Atwood-i është poete… dhe mjeshtre e trillimit; pothuajse asnjë fjali në prozën e saj të shpejtë, të thatë e megjithatë të etur, nuk dështon së bëri një punë të dobishme, duke kompletuar kështu një tablo të gjerë”, ka shkruar shkrimtari John Updike, në The New Yorker; ndërsa Sunday Times, shkruan: “Atwood nuk ka shkruar kurrë me kaq afsh dhe zhdërvjelltësi… një roman kaq i larmishëm që do të ngjallë interesin e të gjithëve… Brilant!”. Margaret Eleanor Atwood (Ottawa, 18 nëntor 1939) është poete, shkrimtare dhe ambientaliste kanadeze. Ajo ka fituar çmimin Arthur C. Clarke, çmimin e Princit të Asturias për Letërsinë, çmimin prestigjioz Booker Prize (në të cilin ka qenë finaliste për pesë herë) pikërisht me “Vrasësi i verbër” dhe dy herë çmimin e Guvernatorit të Përgjithshëm, i cili jepet nga kryeministri kanadez.

Pas dy orëve homazh në mjediset e Bibliotekës Kombëtare, trupi i pajetë i albanologut Robert Elsie, mbërritur në orët e para të ditës së djeshme në Rinas, u zhvendos në qytetin e Shkodrës, për t’u prehur përjetësisht në Alpe

Trupi i pajetë i albanologut Robert Elsie, veshur me kostum popullor, është nderuar dje, në mjediset e Bibliotekës Kombëtare, duke përmbushur amanetin e tij për t’u prehur në tokën shqiptare… Ndarë nga jeta më 2 tetor, arkëmorti i albanologut ka mbërritur dje në orët e para të ditës, në Rinas. Ndërsa sot homazhet e përcjelljes për në banesën e fundit do të jenë në Alpe, në Theth aty ku gjurma dhe shenja e lidhjes së albanologut me vendin tonë ka mbajtur përherë, deri në fund të jetës, adhurimin e dashurinë për historinë, kulturën dhe etnografinë. Për dy orë, personalitete të kulturës, e zyrtarë të lartë të politikës në përshpirtje të albanologut kanë dhënë lamtumirën e fundit.

Por, këtij takimi të fundit me Robert Elsie i janë bashkuar gjitha bota shqiptare duke përcjellë reagimet e tyre përmes rrjeteve sociale. “Enciklopedi e gjallë”, e ka vlerësuar ish-kryeministri i Shqipërisë, Sali Berisha. “Njëri prej avoketërve më të vendosur, më të shquar të të gjitha kohërave të të vërtetave shqiptare. Kam pasur fatin ta njoh, ta takoj shumë herë në takimet e niveleve më të larta, por edhe të bisedojmë për probleme tjera me të, të lexoj veprat e tij. Mund të them se Robert Elsie ishte një enciklopedi e gjallë e të sotmes, e të djeshmes, e historisë, të kombit dhe Shqipërisë e Kosovës. Shpreh mirënjohjen më të thellë ndaj tij”, -tha Berisha.

Ndërsa kortezhi i politikanëve ka shoqëruar për dy orë homazhet në nderim dhe respekt të albanologut të shquar, përkthyesit, hulumtuesit dhe studiuesit të letërsisë e folklorit shqiptar, Robert Elsie. Presidenti i Republikës, Ilir Meta u shpreh para mediave të pranishme se: “Do t’i jemi mirënjohës përjetë Robert Elsiet për gjithçka ka bërë me dashuri dhe pasion për promovimin e kombit tonë, të vlerave tona më të mira kulturore, historike, për zhvillimin e albanologjisë, për gjithçka. Pa dyshim, në mënyrë të veçantë edhe për zgjedhjen e tij për t’u përjetësuar si shqiptar dhe për t’u prehur përjetësisht në Alpet e Shqipërisë, në Theth duke treguar kështu dashurinë e pafund për vendin tonë dhe duke na mësuar të gjithëve që ta duam më shumë Shqipërinë”. Robert Elsie, krahas kontributit të tij të çmuar si albanolog, studiues e përkthyes do të kujtohet me respekt dhe mirënjohje nga publiku shqiptar edhe për vetëdijen dhe kujdesin e veçantë që tregonte për pasurimin e arkivave të Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë me dhurimet e veprave e artikujve të tij të shumtë studimorë. Ato përbëjnë sot një fond të vyer në fushën e albanologjisë dhe studimeve mbi letërsinë e kulturën mbarëshqiptare. Në fondet e Bibliotekës Kombëtare ruhen mbi 150 libra dhe artikuj shkencorë, kryesisht në fushën e albanologjisë, antropologjisë, përkthimeve nga thesaret e folklorit shqiptar, por edhe përkthime të autorëve të letrave shqipe, ku spikat kontributi i rëndësishëm përmes përkthimit të veprës epike të Gjergj Fishtës “Lahuta e Malcis”. Robert Elsie lindi më 29 qershor 1950 në Vankuvër (Vancouver) të Kanadasë, i cili për herë të parë një albanolog, dijetar i shqipes, një i huaj, bëri bashkë botën shqiptare sa qe gjallë me kontributin e jashtëzakonshëm për kulturën dhe historinë, ndërsa tani i jepet lamtumira e përbashkët. Ai është gjermano-kanadezi Robert Elsie, në këtë ikje të papritur duke na lënë trashëgimi me mbi gjashtë libra, artikuj, përkthime kushtuar studimeve shqiptare.

Një foto e rrallë e Anita Takes dhe Vaçe Zelës në Moskë gjatë viteve të 1950-ta.

Kështu shënon fotografia e sjellë nga rrjetin social nga ‘Albanian Vintage Photography, People, Cities, Culture and history’.

Dy artistet duket se kanë pasur njohje të vjetra bashkë, por që asnjëherë nuk është bërë publike.

Kjo foto e sjellë në rrjetet sociale nuk ka ndonjë burim se nga është marrë, por ka tërhequr vëmendjen e mjaft vizitorëve në këtë rrjet.

Anita Take e veshur me kostum popullor dhe Vaçe Zela me një pamje krejt të panjohur nga mosha e saj mjaft e re, janë befasi.

Ndërsa në foto është shënuar me copyright të kompozitorit, Kujtim Prodani, duket se është edhe informacioni prej dhe nga është marrë fotoja.

Një ekspozitë unike në Tiranë nga britaniku Grayson Perry, fitues i çmimit Turner Prize, tregohet historia se si britanikët e perceptojnë konceptin e shijes dhe klasit dhe e gjithë kjo e ndjekur nga jeta dhe vdekja e personazhit imagjinar Tim Rakewell. Një udhëtim nëpërmjet klasave sociale është e ndërthurur në gjashtë tapiceri, që janë të pasura në detaje, ngjyrë dhe personazhe

Tirana është qyteti i fundit në Ballkanin Perëndimor ku mbahet ekspozita unike e britanikut Grayson Perry, një nga artistët me profilin më të lartë Britanik, në 2003 Perry fitoi “Turner Prize”, një nga çmimet më prestigjioze bashkëkohore në Mbretërinë e Bashkuar. Ai e tërhoqi çmimin i veshur si një grua, e cila përfaqëson alter egon “Claire”’, për të treguar interesin e tij në identitet, që gjendet gjithashtu në artin e tij. Duke përdorur mediat tradicionale si tapiceria, qeramika dhe grafikat për të treguar joshjet e tij me problemet sociale bashkëkohore, Perry sjell historinë se si britanikët e perceptojnë konceptin e shijes dhe klasit dhe e gjithë kjo e ndjekur nga jeta dhe vdekja e personazhit imagjinar Tim Rakewell. Një udhëtim nëpërmjet klasave sociale është e ndërthurur në gjashtë tapiceri, që janë të pasura në detaje, ngjyrë dhe personazhe. “Kotësia e dallimeve të vogla” quhet ekspozita, e cila hapet më 2 nëntor, deri më 5 dhjetor në Galerinë Kombëtare të Arteve në bashkëpunim me British Council.

Kjo ekspozitë përmban gjashtë tapiceri, 8 gravura origjinale të punës së William Hogarth, 20 riprodhime dhe 3 dokumentarë të krijuar nga udhëtimet e Perry-t në 3 rajone në Angli, ku ai u frymëzua për ekspozitën, që është bashkëpronësi e The British Council Collection, Arts Collection, Southbank Centre, Londër.

Seritë ndjekin procesin e kreativitetit të Grayson Perry-t. Në fillim jepen momentet fillestare gjatë udhëtimit të tij nëpër klasat sociale dhe më pas skeçet që ai bën nga çfarë ai përjeton. Grayson më pas dizenjon tapiceritë dhe ato janë prodhuar në Belgjikë, sipas specifikimeve të tij.

“… një portret i gjallë i klasave sociale, i një qyteti dhe i një artisti” , e cilësuar Alex Hardy, në “The Times”. Ndërsa çdo episod mbaron me njerëzit të cilët Grayson ka takuar në udhëtimin e tij, në një galeri arti bashkëkohor në Londër. Lajmërohet në biografinë e kësaj ekspozite se ndikuesit kanë mundësinë të reagojnë ndaj pjesëve të artit dhe të debatojnë me Grayson-in se si ai ka zgjedhur mënyrën e reflektimit të shijes së tij.

Episodi 1: Shija e Klasës Punëtore

Grayson Perry e filloi udhëtimin e tij në Sunderland, një qytet me tradita të forta të klasës punëtore. I ardhur vetë nga një klasë punëtore, Perry është i interesuar se si familja dhe udhëtimi përmes klasave formon perceptimin tonë se çfarë ne veshim apo blejmë dhe mënyra se si ne jetojmë. Perry zbuloi një kulturë pompoze në Sunderland, gjithashtu ndikoi edhe në edukimin e tij. Ai gjithashtu ballafaqohet me snobizmin që i rrethon shumë njerëz nga shija e klasës punëtore. Së fundmi, Perry fton të gjithë njerëzit që ai takon në Sunderland në Londër për t’i treguar pjesët e artit të frymëzuara nga eksperienca e tij në qytetin e tyre, nxitur nga debati se çfarë ai ka dashur të reflektojë rreth shijes së tyre.

Episodi 2: Shija e Klasës së Mesme

Grayson Perry e gjen veten midis klasës së mesme te Tunbridge Wells. Si dikush nga një klasë punëtore, por tani duke jetuar në klasën e mesme, Perry mahnitet nga kapërcimi nëpërmjet klasave sociale dhe kalimi te një klasë e mesme. Ai gjen një botë tjetër të tërhequr drejt markave firmato, me njerëz që duan të largohen nga shija e klasës punëtore, por janë të pasigurt se çfarë sinjalesh të përcjellin. Në Tunbridge Wells, Grayson zbulon maninë ndaj shijeve – nga ushqimi organik te mobiliet klasike dhe darkat luksoze. Këta janë njerëzit të cilët janë të vetëdijshëm për vendimet e zgjedhjeve të tyre. Por, Grayson zbulon se me të gjitha ndryshimet midis shijeve të klasës së mesme që ai ndesh, kupton që të gjithë kanë një dëshirë të tregojnë se sa njerëz të mirë ata janë…

Episodi 3: Shija e Klasës së Lartë

Tek udhëtimi i tij i fundit për të na treguar se çfarë shija nënkupton për ne, Grayson Perry jeton brenda klasës së lartë të Cotswolds në Gloucestershire, dhe takon Markezin e Bath dhe Longleat dhe Detmar Blow. Grayson shikon se shija e klasës së lartë mund të jetë një barrë edhe një bekim. Përkulja e njerëzve që ai takon për trashëgiminë e përshtatjen ndaj tradicionales, e bën Grayson-in të mendojë nëse ata e kanë të vështirë të krijojnë shijen e tyre personale. Si pronarë të shtëpive të vjetra madhështore, ata dinë mjaft rreth tapicerive, por tradita e shekullit të 21-të e Grayson-it me vetë shijen e tyre personale tregon një anë tjetër se për çfarë tjetër mund të përdoren tapiceritë.

Çfarë e frymëzoi artistin?

Duke krijuar ‘Kotësia e Dallimeve të Vogla’, Grayson Perry u frymëzua nga shumë artistë. Frymëzim kryesor ishte piktori i shekullit të 18-të, William Hogarth dhe vepra e tij ‘Historia e djalit plëngprishës’, e cila është pjesë e ekspozitës. Tetë pikturat e William Hogarth te Historia e djalit plëngprishës (1733) tregojnë historinë e Tim Rakewell, një i ri i cili ndjek rrugën e vesit dhe vetëshkatërrimit, pasi trashëgoi një pasuri nga babai i tij koprrac. Pikturat origjinale mbahen në Muzeun Sir John Soane, Londër, por sete të gravurave mbahen në shumë koleksione muzeale dhe kanë frymëzuar reagime nga një numër i artistëve kryesorë britanikë, si David Hockney dhe Grayson Perry. Hogarth vlerësohet më shumë për ‘Subjektet morale’, vepra që komentojnë mbi shoqërinë bashkëkohore. ‘Historia e djalit plëngprishës’ vinte pas suksesit të jashtëzakonshëm të ‘Historia e lavires’ (1730). Tregimi ndjek një të ri që bie pre e efekteve korruptuese të konsumizmit të shekullit të 18-të. Tim shpenzon pasurinë e babait të tij me art, muzikë, gra dhe aktivitete të tjera. Pasi u martua me një grua më të vjetër, por të pasur, i humb pasuritë në kumar, dhe jeta e tij përfundon tragjikisht kur e fusin brenda në çmendinën Bedlam, ku ndërron jetë.

Ermir Hoxha, pedagog në Universitetin e Arteve, në një studim për artet pamore mbi fenomenin e Realizmit Socialist në Shqipëri, si u ndërtuan raportet mes shtetit dhe artistit, shoqëruar me imazhe nga fondi i GKA-së, por jo vetëm. Është katalogu i parë që përfshin një spektër të gjerë të veprave realizuar në periudhën 1945-1990, dhe autorëve që përtej censurës, autocensurës kanë qenë më aktivë për 40 vjet. Hoxha ka treguar edhe sfidën e tij akademike, më të madhe; gati edhe një libër për historinë e arteve pamore që daton nga fundi i ‘800 deri në vitin 2000

Intervistoi: Violeta Murati

Tema e realizmit socialist sa është bërë klishe, shumë e rrahur aq dhe e pazbuluar deri në fund, duke përfshirë edhe artet pamore. Pse ky studim i juaj, në këtë moment dhe në një katalog ilustrues?

Ndodhi në këtë moment jo për shkak të ndonjë specifike të ardhur nga jashtë, por erdhi shumë natyrshëm pasi, para dy vjetësh mbarova doktoraturën për realizmin socialist, një studim me 280 faqe, që bazohet pikërisht mbi këtë periudhë të artit, mes viteve 1945-1990. Ndërkohë, Galeria Kombëtare e Arteve, duke pasur pjesën më të rëndësishme të fondit të saj nga realizmi socialist, qysh vjet, pati idenë që ky korpus veprash, shumë të rëndësishme për artin shqiptar meriton të kishte një katalog që të kalonte pritshmëritë e vetvetes, por të shoqërohej me një tekst të gjatë studimor, jo vetëm me imazhe të ndarë në medium, por të kishte një tekst të gjatë studimor mbi fenomenin. Ramë dakord të kishim një tekst analitik nga 30 deri 50 faqe të gjatë, që të shpjegonte fillimisht realizmin socialist shqiptar, atë tipikun me një prerje shumë të shkurtër mbi atë vetë, se çfarë ishte realizmi socialist. Ky projekt u çua deri në fund, duke filluar nga janari, deri në promovimin e tij para pak ditësh. Botimi ishte produkt i një projekti që u drejtua nga Artan Shabani, që e falenderoj për mbështetjen, falenderoj edhe Genti Gjikolën për redaktimin she suportin për gjatë gjithë punës për realizmin e katalogut dhe recensuesit Prof. Gazmend Leka dhe Prof. Ferid Hudhri për recensën dhe mbështetjen në vite të punës sime…

Pse realizmi socialist në një studim, projekt personal dhe jo një grup studiuesish?

Shpesh metodologjia është e ndryshme mes studiuesve, pasi mund të kenë studiuar në shkolla të ndryshme, apo të kenë përqasje të ndryshme ndaj fenomenit. Kam përshtypjen, tek e fundit, përzgjedhja e institucionit për të pasur një autor apo shumë autorë, ishte e diktuar nga një profil personal i përqasjes së fenomenit. Ndoshta menduan se unë isha i mjaftueshëm, pasi dhe doktoratura ka qenë një nga sfidat e mia të mëdha që ka zgjatur shumë vite. Pra, nuk konsiderohesha një person që e njihja shumë pak këtë fenomen, apo ta kisha si alternativë. Nga ana tjetër është edhe fakti se ky nuk është katalogu i parë apo i fundit. Në të ardhmen mund të shoqërohet edhe me një katalog tjetër ku mund të jetë një bashkëpunim mes disa studiuesve, nuk është final si fenomen. Në këtë rast Galeria më zgjodhi mua, në një herë tjetër mund të jetë një grup studiuesish.

Çfarë momenti ka qenë për ju ndarja sipas periudhave, çfarë përfaqësojnë si fenomene në artin shqiptar?

Teksti është i ndarë në tema, ndërsa katalogu është ndarë sipas periudhave. Në pjesën e imazheve, sipas këtyre periudhave dominojnë tema sipas rëndësisë që i dha shteti.

Për shembull në vitin ’60-të tema që dominoi ishte revolucioni kulturor, pati interes shumë të madh nga shteti dhe investime kolosale; në vitet ’69-’73 ishte tema lirike që dominoi; në vitet ’70 u bënë mjaft të rëndësishme tablotë historike etj. Për mua ndarja në periudha të caktuara ka qenë moment reflektimi dhe është një nga pikat më serioze të studimit sepse periudhat historike në artin shqiptar duhet të jenë objekt studimi, si dhe të japin mundësinë të studiosh më thellë një periudhë të caktuar. Periudhat historike të artit shkojnë paralelisht me zhvillimet historike në Shqipëri. Për shembull periudha e parë ’45-’61, përfshin brenda historinë e ndarjes në ’60-ën nga Bashkimi Sovjetik dhe kjo ndarje na solli edhe një aleat të ri, që ishte Kina, duke mos pasur më prioritet ideologjia sovjetike, në kuptimin e diktimit vertikal, që më tepër ishte shpirtërore tashmë. Pra, ne e kishim humbur aleatin e madh. Me daljen nga traktati i Varshavës imponohen tema të tjera sepse uniteti ushtri popull kthehet në një temë madhore; në kohën e liberalizmit patjetër që patëm frymën e re të një liberalizmi shumë të rëndësishëm për shoqërinë shqiptare që eci parelisht me zhvillimet kulturore në botë. Vitet ’74, ’75 dukej se ishte një periudhë e mbyllur, pasi në ’74 u bë plenumi i katërt dhe nuk ishte më i njëjti art, si para saj; më ’85 vdes Enver Hoxha dhe çdo gjë fillon ridiskutohet nga e para. Në fakt, në mesin e viteve ’80-të përjetohet ajo që mund ta quajmë pranvera e dytë e artit shqiptar, kur liberalizmi kthehet në maksimumin e shkëlqimit të vet, për më tepër duke iu afruar vitet ’90-të.

Ky studim thoni se është mbështetur në koleksionin  e Galerisë së Arteve, a ka qenë i mjaftueshëm apo i plotë vëzhgimi juaj duke përfshirë të gjitha mediumet për fenomenin e kësaj periudhe?

Kam pasur një bashkëpunim para shumë vitesh me Galerinë Kombëtare të Arteve në momentin kur u ngrit kjo linjë muzeale ku isha asistent i projektit dhe kisha mundësinë që t’i shihja veprat live, si dhe në momentin kur u ngrit linja isha prezent. Kjo më ndihmoi të isha shumë pranë tyre. Ajo që kuptova ishte se veprat monumentale të artit shqiptar gëzojnë një cilësi dhe profesionalizëm maksimal nga autorët që janë realizuar dhe kjo është e padiskutueshme. Shumë prej emrave elitarë të asaj periudhe janë profesionistë absolutë. Ndërsa ajo që më interesonte mua ishte gjithëpërfshirja e veprave dhe nga institucione të tjera, qofshin ato publike dhe private. Nëse realizmin socialist shqiptar do ta ilustronim vetëm me veprat e Galerisë së Arteve, pavarësisht se mund të jenë ndër më të mirat, ajo do të ishte e reduktuar në vetvete. Mua më interesonte një hapje sa më e madhe, e re, ndaj institucioneve të tjera, për më tepër dhe ndaj mediumeve të tjera. Në katalog, përveç pikturës dhe skulpturës që janë dy mediumet kryesore, gjenden shumë edhe fotografi, pllakate, qeramika etj si dhe një pasqyrim më i gjerë i fenomenit dhe nga studiot e artistëve që kanë shumë vepra, ashtu siç ka dhe nga institucione të tjera që janë jashtë GKA, siç janë galeritë e rretheve.

Ka një debat nga ‘60- deri ’85-ën në lidhje me distancën që duhet ndaj kësaj periudhe për ta gjykuar estetikisht, si pjesë e realizmit socialist nën diktaturë. Nga mendoni se vjen kjo qoftë për nga vështrimi i jashtëm duke e parë si pjesë kurioze apo edhe tërheqja ndaj një brezi që vazhdon të mendojë në të njëjtën mënyrë në krijimtari?

Kam përshtypjen se janë nga pak të gjitha; e para, sepse kurioziteti ndaj të shkuarës sidomos të një të shkuare totalitare që, tek ne është shumë prezent. Ne jemi shumë kuriozë edhe për perandorinë romake që ishte një format totalitar, edhe për atë egjiptiane, për monarkitë absolute siç ishte rasti i Luigjit të XIV që thoshte se “ligji jam unë”, ashtu si jemi kuriozë, dhe e kemi pothuajse të pamundur t’i shpëtojmë imazhit dominues të burrave të fortë të shekullit të XX siç ishte Hitleri, Stalini, Musolini, Mao etj të cilët janë personazhe që gjithmonë ngrejnë kureshtjen maksimale tek njerëzit, dhe kanë shërbyer si pika kërshërie si në Perëndim edhe në Lindje. Në kuptimin tonë e shkuara merr një vlerë tjetër, sepse të njohurit e të kaluarës patjetër që na bën të kuptojmë më mirë të tashmen, dhe si e tillë ajo has edhe këto pikëpyetje ekzistenciale të shoqërisë shqiptare. Por mendoj se pas kaq vitesh, u bënë gati 30 vjet, që ne jetojmë në një sistem tjetër, ftohtësia e nevojshme për të gjykuar përmbi të shkuarën tonë është mëse e mjaftueshme. Në fakt po vjen një brez studiuesish, si vendas dhe të huaj, që janë të interesuar të studiojnë pikërisht këtë periudhë arti jo sepse ajo është më e mira apo më e bukura, por sepse është interesante për faktin e marrëdhënies mes pushtetit dhe artit, artistit dhe sistemit dhe gjithë nënprodukteve që lindën pikërisht nga kjo marrëdhënie.

Nëse marrim një vepër letrare të periudhës së realizmit socialist sot, themi se është tipike simbas skemës ideologjike, por nëse marrin një tablo ajo që është tipike e realsoc-it, si mund të ndërtohet mendimi ndryshe mbi të, si mund të lexohet sot?

Një nga tiparet kryesore të realizmit socialist, i artit të asaj periudhe ishte që vepra të mos linte mundësi për keqinterpretime, apo interpretime të dyshimta, të ishte e dretpërdrejtë. Pra një buzëqeshje të ishte e pastër, një shikim të ishte i qartë, euforik optimist për të ardhmen që e priste… të gjitha këto elementë të shpalosesin si në sytë e një fëmijë, e një partizani, të një puntori apo qoftë dhe të një pensionisti i cili jetonte i lumtur në parajsën socialiste. Arti i realizmit socialist pra, bëhej pasqyrë e një ideologjie të tërë që pushtoi gjysmën e globit. Ishte një ideologji e madhe e cila ishte vendosur në mënyrë shumë solide përballë një ideologjie tjetër që ishte ajo e perëndimit. Bota ishte ndarë në dy kampe si e tillë edhe arti duhet të ishte shumë i qartë në formatin e vet. Përtej kësaj vepra të caktuara të realizmit socialist, sidomos tani, në këtë periudhë që ne jetojmë, hapin diskutime për të lexuar nënshtresat që fshihen brenda saj. Studimet mund të jenë në formë analitike në formë krahasimore, dhe shkencat e reja që janë më prezente sot, siç është rasti p.sh  i antropologjisë mund ta zbërthejnë fenomenin e realizmit socialist përtej një leximi sipërfaqësor por duke lexuar në thellësi, duke shkuar në esencë të “problemit”, duke shkuar në esencë në kuptimin se si një artist funksionon në një sistem ku është pjesë e një ingranazhi të madh ku megamakina shtetërore totalitare, artistin e ka një nga elementët e vet kryesorë, militant për të materializuar ideologjinë. Dhe kjo nuk është një gjë që e gjen çdo ditë. Kuptimi i autocensurës, të paturit e një karakteri militant ose të qënit një artist deputet, apo një artist që është në krye të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, dhe njëkohësisht ishte piktor vetë, e përkthen në një format personal të gjithë fenomenin.

Diçka mjaft interesante në studimin tuaj është përballja e shumë tablove, do thonim gati plagjiaturë, një ngjashmëri të autorëve shqiptarë me ata botërore duke përdorur idenë, në funksion të ideologjisë si psh vallja e Henri Matisë, me vallen e Abdurrahim Buzës etj. Pse keni sjellë këto paralele, çfarë nënkuptonit? Ishte e rastësishme apo e qëllimshme kjo afri imazhi?

Bëhet fjalë për një nënkapitull të cilin e kam trajtuar në doktoraturë. Në fakt gjithë teksti që shoqëron katalogun është nënprodukt i doktoraturës, një kapitull i veçantë që është risitur edhe njëherë. Kjo temë më dilte para syve, vazhdimisht, sepse shumë tablo të realizmit socialist shqiptar heqin paralele shumë të forta me vepra të caktuar të historisë së artit botëror. Një pjesë e madhe e tyre ka qenë e vetëdijshme sepse janë shumë shembuj dhe janë nga më të ndryshme; një pjesë e tyre mund të jenë totalisht të rastësishme. Ajo që mua më interesoi nuk është ta hetoja karakterin e plagjiaturës sepse nuk e pashë si të tillë fare, por doja të shpjegoja e të arsyetoja mbi formatin e realizmit socialist si një nënprodukt tipik i artit botëror. Nuk mund të ishte një art jashtë këtij korpusi nëse do ishte një trup i huaj nga arti botëror, por ishte një art që u zhvillua në një periudhë të caktuar, iu imponuan temat, standardi, formati dhe stili që do të ndiqnin artistët por që, në momente të caktuara ne e shikojmë qartësisht, se është shumë i ngjashëm me kryeveprat e artit botëror, të cilat mund të jenë huazuar nga artistët në mënyrë të rastësishme ose të qëllimshme. Ato mund të kenë vuajtur pasoja negative në momentin që mund të jenë frymëzuar nga Van Gohg apo Salvadore Dali në periudhën e viteve ’72, ‘73 dhe në periudha të tjera, ato janë parë si nga shumë kolegë ithtarë të modernizmit ashtu siç ishin pjesa më e madhe e artistëve shqiptarë. Të mos harrojmë që ishin të gjithë artistë të shkolluar, që e njihnin shumë mirë artin botëror dhe influenca ndaj tyre ishte e pamundur të mos ndodhte.

Nëse i referohemi një momenti që ndoshta shënon thelbin e këtij studimi, a mund të flitet për një të dhënë, datë, moment që shënjon veprën e parë të realizmit socialist?

Për të vështruar se kur kemi një datë, të paktën duke iu referuar arteve pamore, edhe pse artet ecin krah njëra tjetrës, por jo domosdoshmërisht me njëra tjetrën, studimin e kam ndarë në pesë periudha; të parën e kam quajtur parathënie e një triumfi, por nuk kam një datë fikse. Ajo që bie dakord pjesa më e madhe e studiuesve, sepse as të tjerë s’kanë pasur një datë fikse, që mund të diskutohej, patjetër që nuk është viti ’45. Artistët shqiptarë në fund të viteve ’40 dhe përgjatë gjithë viteve ’50 realizuan vepra me temë politike, pra duke trajtuar imazhet e Luftës së Dytë Botërore, imazhin e punëtorit etj, por asnjë prej tyre nuk ishte thellësisht i qartë se çfarë nënkuptonte realizmi socialist. Ky fenomen është shtrirë dhe më pas, sepse realizmi socialist është shumë i vështirë për t’u shpjeguar dhe kuptuar. Një pjesë e madhe e artistëve, apo studentët që u dërguan nga vetë shteti për të studiuar në Lindje, e importuan realizmin socialist prej andej dhe e implementuan në Shqipëri. Në momentin që nisën të realizojnë veprat e tyre të para, atëherë nis realizmi socialist në Shqipëri. Realizmi socialist klasik. Duke filluar nga fundi i viteve ’50 dhe fillimi i viteve ’60-të kemi tablotë e para, qartësisht të dukshme të realizmit socialist: ato rriten në dimension, pastrohen nga hijet e dyshimit, apo empatie të vuajtjeve të Luftës së Dytë Botërore dhe çdo gjë kthehet në shkëlqim dhe triumf. Më pas implementohet imazhi i Njeriut të Ri, i revolucionit kulturor, del peizazhi industrial etj, që janë të gjitha tema të cilat importohen, duke ecur paralelisht me zhvillimet historike në Shqipëri si me imazhin e ushtarit, punëtorit me gjithë sfumaturat e veta. Për mua një vepër të parë të realizmit socialist nuk kemi. Mund të kemi akte, sepse nga diçka e thënë nga një konferencë e Lidhjes së Shkrimtarëve në diçka të bërë, do kohë për reflektim dhe implementim. Janë bërë shumë ekspozita të artistëve rusë në vitet ’50 por dhe ato kërkonin që artistët t’i shikonin, dhe të bënin diçka të tyre. Por, për mendimin tim në vitin ’60-të mund të jetë një datë e parë e hyrjes së tyre.

Po, sa i përket rënies së realizmit socialist, duke mos përjashtuar faktin se vazhdojmë të kemi fragmente, “mbeturina” jo rënie totale të realizmit, ç’mendimi ndani?

Termin “mbeturina”, edhe pse me thonjëza nuk do ta përdorja fare, por rënia patjetër që është nga fundi i viteve ’80-të. Vitet ’90-’92 janë datat finale, dhe pluralizmi konsiderohet mbyllje e realizmit socialist. Pjesa e fundme e viteve ’80-të është një nga periudhat më të bukura të arteve pamore shqiptare, më dinamike. Pati zhvillime shumë interesante. Disa thonë se ekspozitat e Pranverës në vitet ’89 e ’90-të kanë qenë disa nga ekspozitat që de fakto mund të konsiderohen si përmbyllje e realizmit socialist dhe në këtë rast nuk kam dëshirë të vendos datë, sepse kjo nuk funksionon në histori arti. Por shpallja e pluralizmit de facto mbyll një sistem, dhe rënia e sistemit mund të konsiderohet si mbyllje e realizmit socialist, sepse në atë kohë kërkesa e shtetit ndaj artistit nuk ishte më e njëjtë. Ndërsa me çfarë konstatoj në skenën e artit sot, sidomos pas vitit ’90-të e pas, artistët e parë ndahen automatikisht në grupe. Disa nga emrat më të rëndësishëm të realizmit socialist në atë periudhë, pas ’90-ës thjesht u çliruan nga imponimi tematik, por mbetën në një pjesë të madhe materializues të artit realist. Sepse ata u ndërtuan si realist, aty gjejnë veten dhe vazhduan tema lirike. Kjo nuk mund të konsiderohet si një zgjatim i realizmit socialist, i cili është një produk politik, qëndrim politik që shteti mban përmes artit që kërkon, për të cilët ka investuar ka dhënë studio, vegla, vendin e punës, bojëra, telajo e në fund fare të imponon temën, e shpesh dhe dimensionet dhe do produktin e vet final. Ndërsa një artist pas viteve ’90-të, thjesht vazhduan…

…po, dhe vazhduan të gëzonin studiot, sërish privilegjet!!

Po gëzuan studio sepse i meritonin tek e fundit ishte studio e dhënë nga shteti për një jetë krijimtarie, pa dashur t’i hyj se sa e meriton njëri apo tjetri sepse është diskutim i kotë. Për të vazhduar me pyetjen më lart, një pjesë e madhe e tyre vazhduan realizmin sepse nuk mund të bënin dot kubistin. Kubizmi ka mbaruar 100 vjet përpara, në mos më tepër. Kështu ata bënë thjesht atë stil pikture që ndjejnë. Ndërsa sot vazhdojnë realizmin edhe ata që nuk kanë lidhje fare me atë periudhë. Kjo është grupi tjetër. Sot kemi shumë artistë që nuk kanë pasur fare lidhje me realizmin socialist, nga mosha 40-60 vjeç të cilët janë në koloni arti dhe bëjnë peisazhe, të cilat shpesh janë realistë në përqasje por që, nuk kanë pasur lidhje as atëherë dhe as sot me realizmin socialist. Ata janë piktorë që aplikojnë realizmin si stil, dhe kjo nuk i bën as të denigruar as të parë me optikën negative. Këta artistë shpalosin estetikisht realitetin në mënyrë personale. Një pjesë tjetër artistësh më të rinj, të moshës 30- 45 vjeç, janë pjesa më interesantë të përqasjes ndaj realizmit socialist. Kanë një përqasje analitike dhe shpesh nëpër ekspozita personale ato kanë marrë një reflektim jo ndaj realizmit socialist si metodë por ndaj gjithë trashëgimisë komuniste në Shqipëri e cila vazhdon të bashkëjetojë me realitetin sot. Pikërisht nëpërmjet paraleleve që heq në marrëdhëniet mes shtetit dhe artistit, ose pushtetit dhe artit janë shumë interesante për to. Një shtresëzim i ideologjisë, ose atyre që konsiderohen si dëshmi për ta shërben si një formë e re analitike e realitetit sot. Janë fakt që sot jetojmë bashkarisht me ato që kanë mbetur nga trashëgimia komuniste në muzikën, filmat e tyre dhe shpesh me veprat monumentale siç mund të jetë mozaiku në shesh të kryeqytetit. Këto janë elementë që na rrethojnë. Ne s’duhet të kemi turp ndaj tyre. Ato janë bërë nga profesionistë dhe artistë të vërtetë dhe ato do të bashkëjetojnë me ne për shumë kohë pasi janë pjesë e trashëgimisë kulturore të këtij vendi.

Mendoni se piktorët kanë qenë të indoktrinuar përmes krijimtarisë së tyre, për të cilat shpesh është folur për “sofistikim” në ngjyra, forma apo mënyra të tjera emocionin, atë që ndan lirinë e brendshme?

Nuk mund të them të indoktrinuar. Unë kam realizuar një seri intervistash me artistë të asaj kohe. Artistët nuk mund të kategorizohen në bazë të indoktrimit. Kemi artistë që kanë studiuar në Rusi, që kanë studiuar këtu, që janë dënuar, artistë që kanë gëzuar privilegje maksimale. Ajo që kam vënë re është se një pjesë e artistëve të viteve ’60-të, besonin në ideologjinë komuniste, dhe nuk e di a mund të përmendet këtu fjala për indoktrinim. Ata ishin artistë. Nuk është turp për ta thënë, as frikë se ishin një pjesë e artistëve të cilët besonin në një ideologji të caktuar, besonin se do të sillte barazi mes njerëzve, në ndarjen e të mirave materiale. Ishte një ideologji që u përkrah nga gjysma e botës, për të cilën u luftua dhe vdiqën. Kështu për ta ishte e shumë e rëndësishme që arti që ata bënin ishte pjesë e një platforme shtetërore që do t’i sillte vendit begatinë, një lloj “demokracie” nga proletariati. Një pjesë e tyre këtë e kanë pranuar. Se çfarë ndodhi më pas, pas vitit ’73 artistët të gjithë kalonin në një filtër autocensure të mirëfilltë. Deri në këtë periudhë artistët ishin shumë euforikë, për ata që studionin në lice, apo Akademinë e Lartë të Arteve që flasin gjithmonë për një atmosferë pozitive. Mbas goditjes së shtetit marrëdhënia mes artistëve dhe shtetit ndryshon shumë. Patjetër që ka pasur artistë që kanë fshehur veprat, i kanë grisur, kanë spiunuar njëri – tjetrin, fituan nga privilegjet e kohës, ka pasur artistë deputetë, përfaqësues të instancave më të larta shtetërore ashtu siç kemi pasur artistë që kanë mbajtur një profil të ulët që nuk janë përfshirë, nuk janë promovuar dhe kanë pritur rënien e sistemit për të tilla arsye. Nuk ka pasur heronj apo martirë të vetëdijshëm. Asnjëri prej tyre, të paktën me ata që jam konsultuar, nuk mund të flitet për disidentë. Shteti diktatorial ishte i pamëshirshëm dhe asnjëri prej tyre nuk mund të sakrifikonte veten për artin.